Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1999 (nrs. 85-88)

[p. 147]

Maghiel van Crevel
Een verlegen adelaar

Wat de adelaar zegt is het nieuwste in een reeks lange prozagedichten die het handelsmerk zijn van de Chinese dichter Xi Chuan, geboren in 1963. Net als Eerbewijs (1992) en Tegenspoed (1996) is Wat de adelaar zegt (1999) een raadselachtige tekst die geen volledige, eenduidige interpretatie toelaat. Hij doet bedrieglijk beschouwend aan, zolang men zich laat leiden door structuur (acht hoofstukken met welluidende titels en een totaal van 99 genummerde lemma's) en zinsbouw. Maar zodra we beter kijken wát op zo redelijke toon gevraagd, verondersteld, beweerd, betwijfeld, ontkend wordt, blijkt dat Xi Chuans verhalen en gedachten een loopje nemen met narratieve en andere logica. Wat de adelaar zegt biedt ruimte aan een veelheid van onderwerpen en literaire mechanismen; in het onderstaande beperk ik me tot zijn dierlijke kanten.

Dieren en diersoorten te over in dit gedicht. In volgorde van opkomst lezen we over tijgers, rondwormen, muizen, vogels, honden, konijnen, muggen, roofdieren, mieren, olifanten, lastdieren, vossen, slangen, vee, vliegen, kraaien, beo's en een paard - en natuurlijk over de adelaar uit de titel, die halverwege de tekst in beeld komt en daarna meespeelt in meer dan de helft van alle lemma's. Met uitzondering van die adelaar werkt Xi Chuan de dieren niet uit. De lezer moet het doen met het eigen dierbeeld, versterkt door de context waarin de dieren verschijnen. Clichés dus, die zeggen - ik doe een greep - dat muizen dansen als de kat van huis is, dat konijnen ongevaarlijk, muggen en vliegen onwaardig, roofdieren genadeloos zijn, dat een mier klein is en een olifant groot, dat een lastdier zwoegt, het vee zijn mest laat lopen, de beo onzin uitslaat en honden een hondeleven hebben; en die de afstand tussen déze dierenbeelden in het Chinees en het Nederlands relativeren. Tegelijk worden die clichés van meet af aan in twijfel getrokken, en daarmee de scheidslijn tussen dier en mens. Wie bij voorbeeld ‘de deur van het denken openduwt’ kan mooie vrouwen niet meer goed van tijgers onderscheiden. ‘Ik’ vraagt zich af of zijn honger - en zijn bewustzijn! - wel van hemzelf zijn, en niet van de wormen in zijn buik. Wie ontkent

[p. 148]

een hond te zijn blaft zelf. Het konijn neemt zich voor ‘mij’ op te eten, zij het in een volgend leven - waarin ‘ik’ op zijn beurt van plan is gevleugeld terug te keren.

Behalve door dieren te vermenselijken, en mensen te verdierlijken, overschrijdt Xi Chuan ook door metamorfose de grens tussen mens en dier:

Daarop mijd ik mijn vleselijk lichaam, en verander in een druppel reukwater, waarin warempel een mier verdrinkt. Daarop verander ik in een mier, boor mij in de hersens van een olifant, en laat hem van razernij met allevier zijn poten stampen. Daarop verander ik in een olifant, en verspreid stank van kop tot staart. Daarop verander ik in stank, en al wie mij ruikt en zijn neus dichtknijpt is een mens. Daarop verander ik weer in een mens, en een speelbal van het lot.

Maar metamorfose dekt de lading niet. ‘Ik’ lijkt geen eigen vorm te hebben: ‘ik’ staat op zichzelf, ‘ik’ zwerft en verplaatst zich vanuit de een in de ander, mens of dier of ding of god - om aldus uiteenlopende gezichtspunten in te nemen (net als een ‘hij’ in het eerdergenoemde Tegenspoed, die herkenbaar blijft in de eenentwintig verschillende levens die hij leidt). Zo lezen we kort na de zojuist geciteerde passage:

Daarop verander ik in mijn nageslacht, en laat de regen mijn waterdichtheid onderzoeken. Daarop verander ik in regen, en bespat het kale hoofd van een intellectueel. Daarop verander ik in die intellectueel, verafschuw het wereldse leven, raap een steen van de grond en werp hem naar de onderdrukker. Daarop verander ik tegelijk in steen én onderdrukker: op het moment dat ik door ik geraakt wordt brullen de hersens van beiden het uit.

(Intellectuelen - kaal, wereldvreemd, dissident - worden net zo quasiclichématig behandeld als dieren; en evenmin als tussen mens en dier kan tussen steen en onderdrukker een duidelijke grens worden getrokken.) Ook dat mechanisme van overdracht - metaforie in plaats van metamorfose - wordt op scherp gesteld, in de uitspraak ‘Ik hoef mij maar voor te doen als een adelaar, of een mens doet zich voor als mij’, en in het allerlaatste lemma, als we lezen over een mysterieus ‘mijn ware gezicht’, dat ‘genadeloos aan het licht zal komen’ als ‘ik’ te lang in een van die vele mogelijke vormen moet huizen.

Over de adelaar komen we meer te weten dan over de anderen. De titel van het gedicht suggereert vermenselijking: het Chinese woord voor ‘wat....zegt’ is onlosmakelijk verbonden met mensentaal, en kan niet

[p. 149]

gebruikt worden in zinnen van het type de koe zegt boe. Alleen, die titel blijft een onvervulde belofte want de adelaar zwijgt. Maar in het Chinees is Wat de adelaar zegt op dezelfde manier dubbelzinnig als in het Nederlands: naast de letterlijke, voor de hand liggende lezing (een pratende adelaar) kan deze frase ook betekenen ‘wat (het verhaal van, het fenomeen van enzovoort) de adelaar ons te zeggen heeft’, of ‘hoe men over de adelaar zou kunnen spreken’. Die dubbelzinnigheid zet zich voort in het beeld van de adelaar dat ontstaat, een uitvergroting van de benoeming-annex-ondergraving van clichés over dieren. Eerst vraagt Xi Chuan zich af of de adelaar ‘geen denken hoeft te dragen’ - denken is eerder nadrukkelijk met de mens geassocieerd - en roept het beeld op van een intuïtief, uit zichzelf doelgericht dier zonder twijfels. Maar meteen daarna noemt hij de adelaar ‘verlegen’, wat het dier in al zijn onwaarschijnlijkheid eindeloos veel dichter bij de menselijke lezer brengt. (Iets dergelijks geldt voor Marvin, de depressieve robot uit Douglas Adams' The Hitch Hiker's Guide to the Galaxy - over robots doen net zulke hardnekkige clichés de ronde als over dieren - en voor het geheimzinnige ‘monster’ uit Xi Chuans Eerbewijs, voornoemd: dat heeft namelijk geen gevoel voor humor, verafschuwt het kapsel van de verteller en zakt in de confrontatie met dezelfde door een stoel.)

De rest van de tekst gaat door met die afwisseling van een soevereine standaard-adelaar, geabstraheerd tot Het Adelaarschap, en een individueler dier. Het cliché vliegt ‘hoog boven alles [....], vliegt zo vanzelf, als zijn eigen schaduw’, en wordt zelfs een ijkpunt in het heelal, want wanneer het zijn vleugels spreidt ‘dan is het de aarde die vliegt’. Maar uiteindelijk vergeet onze verlegen adelaar van vlees en bloed zo langdurig te eten dat hij te verzwakt is om nog te vliegen. Vervolgens gaat hij dood (het cliché is natuurlijk onsterfelijk), wordt aangevreten door de vliegen en eindigen zijn veren bij een ‘witgeboorde schoonheid’ thuis. Dat laatste kan in de context van het huidige China goed verwijzen naar de nieuwe rijken - die aan mythologische standaard-adelaren geen boodschap hebben, maar grif. geld neertellen voor een adelaarshuid als huisversiering. Die ontluistering van het verheven beeld door vulgaire, materiële werkelijkheid doet opnieuw denken aan Eerbewijs, geschreven aan het begin van een decennium met meer tijd voor geld dan voor ideologie. Daarin ging het om de dood van een dichter die ‘zonder vleugels’ doodvalt van een torenflat, niet gered door zijn geflügeltes Gesang; en daarin staat ‘Als een ander doodgaat hebben wij schuld’. In Wat de adelaar zegt breidt Xi Chuan die laatste uitspraak uit tot de dieren, aan wier ‘dood des vlezes: wonden vol etter, het lichaam verstijfd [....], wij deelhebben’. Even verderop zegt ‘ik’ - poëticaal? dingen benoemen om ze te bezweren, onschadelijk te maken? - dat de be-

[p. 150]

schrijving van een adelaar dient ‘om hem zijn kop af te hakken’. In datzelfde lemma wordt gewaagd van de mogelijkheid dat het dier op bijbelse wijze herboren wordt, en zijn we weer bij het cliché beland. Daarin zou zijn dood ‘bovenzinnelijk’ zijn, en niets van doen hebben met etter.

Maar de bovenzinnelijkheid verliest, en veren, etter, identificatie en mogelijke verwisseling van mens met dier wegen ten slotte het zwaarst. Het laatste hoofdstuk, dat na de zeven voorafgaande loodzwaar en schokkend Van mijn zinloze leven heet, opent met deze woorden:

Onder de mensen zijn mensen die geen mensen zijn, en onder de adelaren zijn adelaren die geen adelaren zijn: er zijn adelaren die tegen hun wil drentelen door de stegen, en er zijn mensen die tegen hun wil vliegen door de lucht.

(Een juistere vertaling, in elke context behalve deze, van het woord dat nu ‘drentelen’ heet is ‘ijsberen’ - bron- en doeltaal spannen samen tegen een eerlijk beroep.) Er bestaan, met andere woorden, adelaren die eigenlijk mensen en mensen die eigenlijk adelaren zijn. Vandaar, natuurlijk, dat ‘ik’ eerder gemaand heeft het adelaarsvlees niet te gauw op de spijskaart te zetten. En adelaar te zijn is lang niet zo opwindend als het cliché wil - ook dat leidt Xi Chuan af uit die grensvervaging, uit de gelijkstelling van mens en dier. Immers, als mensen niet zwelgen in hun voetgang, waarom zouden adelaren dan zwelgen in hun zweefvlucht?

Wat de adelaar zegt bevat een klein aantal verwijzingen naar de Chinese literaire traditie, waaronder de namen Du Fu en Cui Yingying. Du Fu (712-770) staat in brede kring te boek als China's grootste dichter; Cui Yingying is de hoofdpersoon van een verhaal met haar naam, door Yuan Zhen (779-831). Nederlandse vertalingen van Du Fu's poëzie en Yuan Zhens proza zijn te vinden in Wilt Idema's Spiegel van de klassieke Chinese poëzie en De mooiste verhalen uit het oude China (beide Meulenhoff). Maghiel van Crevels vertalingen van Xi Chuans Eerbewijs en Tegenspoed zijn verschenen in respectievelijk De Gids (1996 nr. 6) en Armada (nr. 15, 1999).

In Maghiel van Crevels inleiding op ‘Wat de adelaar zegt’ ligt de nadruk sterk op verwijzingen naar dieren. Dit vindt zijn oorzaak in het feit dat inleiding en gedicht oorspronkelijk zouden worden geplaatst in Raster 86/87: ‘Bestiarium’. Vanwege de omvang maar ook doordat het gedicht van karakter zo goed in dit nummer past, heeft de redactie het in overleg met de vertaler voor Raster 88 bewaard.