Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1999 (nrs. 85-88)

[p. 148]

Bregje Boonstra
Meneer Bruis bouwt zijn huis
De magie van de echte wereld

Het oeuvre van de artistieke en wijsgerige duizendpoot Stefan Themerson bevat naast experimentele films en fotografie, muziek en libretto voor een opera, toneel, romans, gedichten, verhalen en essays ook een aantal kinderboeken. De avonturen van Aardje Stapper wil ik hier buiten beschouwing laten. De oorspronkelijk Engelse uitgave verscheen in 1950 in Londen. Over de status van dit kleine nonsensverhaal kun je redetwisten. Er komt een kameel in voor die college geeft in elektriciteit, maar eigenlijk liever gedichten schrijft, een wolf die zijn eigen monetair systeem heeft opgezet en een hoofdpersoon die zijn vorm ergens tussen mens, hond, vis en vogel in moet vinden. En het boekje staat vol geestige tekeningetjes van Franciszka Themerson.

Dat alles maakt dat de weldenkende volwassene die zich eenmaal heeft aangewend om alleen te geloven in wat zicht- en tastbaar is al snel geneigd is om Aardje Stapper naar het jeugdliteraire domein te verwijzen. Met een zucht van opluchting, want wat moet je met zo'n onbestemd wezen en zijn identiteitscrisis, door Franciszka ingenieus verbeeld als een dikbuikig heertje in jaquet (de panden als vissestaart), met een babyhoofd, waarlangs zachte hondeoren omlaag golven. Maar ik vraag mij op mijn beurt af hoeveel kinderen uit de voeten zullen kunnen met deze absurdistische allegorie op het hedendaagse bestaan, soms nog ongrijpbaarder dan de avonturen van Aardjes geestverwant Alice. Aardje Stappers avonturen horen waarschijnlijk in de kleine, maar belangwekkende categorie ‘onplaatsbaar’, waar lezers zich toe aangetrokken voelen op grond van geestesgesteldheid en niet op grond van hun leeftijd.

Zonder Aardje Stapper dus tel ik elf titels, ontstaan gedurende een in tijd en ruimte af te grenzen periode van Themersons leven. Ze werden geschreven en gepubliceerd in het Pools tussen Themersons twintigste en dertigste (1930-1940), toen de auteur nog even dacht architect of natuurkundige te worden. De tekeningen zijn van Themersons vrouw Franciszka. Enigszins apart staat het elders in vertaling afgedrukte gedicht ‘Over een tafel die de benen nam naar het bos’ uit 1940, dat in

[p. 149]

een Pools tijdschrift in Parijs werd gepubliceerd, toen de Themersons daar al enige jaren woonden. De natuurliefde en de kinderlijke verbeelding van het begrip vrijheid brengen de poëzie van Jacques Prévert (1900-1977) in gedachten en met name ‘Page d'écriture’, waarin het zingen van een vogel de rekenende klas tot vredige anarchie brengt. De muren storten zachtjes in elkaar en ‘les pupitres redeviennent arbres / la craie redevient falaise / le porte-plume redevient oiseau.’

Wie als niet-Poolse iets wil gaan beweren over dit kleine kinderboekencorpus heeft het niet eenvoudig. De artikelen over Themersons werk leveren precies twee opmerkingen. De ene is van Nicholas Wadley: ‘The Polish stories for children address themselves to questioning the real world - the practical experience of daily life, human values, the ambiguities of language - with no suspicion of condescension or cultural improvement.’ In een biografische schets tref ik nog het mooie zinnetje dat kinderen door Themersons boekjes zouden worden binnengeleid in ‘the magic of the real world’ en dan is de secundaire lectuur op.

Bladerend door twee van de Poolse kinderboekjes ben ik ondanks mijn fascinatie voor een totaal ongekende taal toch aangewezen op de tekeningen van Franciszka, die daar overigens nog niet het kale, cartoonachtige van haar latere illustraties hebben. Beide boeken geven onmiskenbaar ‘practical experience of daily life’: allerlei vervoermiddelen en gereedschappen, het maken van laarzen en het bakken van brood, een lift en hoe die werkt en woeste machinerieën, die doen denken aan Charlie Chaplins Modern Times. En natuurlijk duiken de elektriciteitspalen op, één van Themersons wellicht uit zijn studie overgebleven preoccupaties. Op een grote prent zien we een centrale, van waaruit de stroom zichtbaar naar de huizen loopt en speciaal naar het éne huisje op de voorgrond. Voor het raam hangt een maxiformaat gloeilamp, wat de mensen buiten blijkbaar doet dansen van vreugde...

Dankzij de nieuwsgierige en ruimhartige literaire blik van vertaler Nicolaas Matsier kon in 1983 bij de Bezige Bij Meneer Bruis bouwt zijn huis verschijnen. Het twaalf bij twaalf centimeter metende boekje is geheel uit rode baksteen opgetrokken: los van elk ander oordeel in elk geval als een fraai voorbeeld van eenheid van vorm en inhoud. Van alles wat hij voor kinderen maakte meende de auteur zelf blijkbaar dat dit het belangwekkendste was. In 1950 namelijk vertaalde hij Pan Tom Buduje Dom (1938), samen met Barbara Wright, in het Engels en gaf het als Mr Rouse Builds his House uit bij zijn eigen Gaberbocchus Press.

Meneer Bruis is een heer, met streepjesbroek en bolhoed. Hij wil een huis laten bouwen en de vrolijke wordingsgeschiedenis van dat huis is

[p. 150]

voor Themerson de kapstok om allerlei technische en natuurkundige weetjes aan op te hangen. Zo zegt de architect Hilarius Bouwer B.N.A. in een kernachtige samenvatting van zijn werkzaamheden: ‘Ik moet weten wat u wilt, dan teken ik wat ik weet en dan bouw ik wat ik teken.’ Meneer Bruis bewondert trappen, regenpijp en schoorsteen en laat zich voorlichten over waterleiding, elektriciteit en klokken. Daarbij maakt hij ook uitstapjes in de geschiedenis. In de winkel met het opschrift ‘Koop hier uw licht’ kan hij bijvoorbeeld kiezen uit een glimworm, een fosforescerende vis, de maan, een toorts, kaarsen, een olielamp of een elektrisch peertje. Zo heeft Tom Bruis na bestudering van de catalogus bij de architect besloten dat hij niet in een slakkehuis, vogelnest, mollehol, een hut al dan niet op palen, een wolkenkrabber of flat wil wonen. ‘Ik moet een klein huis hebben met een tuin en in die tuin bloembedden en een bankje. En het huis moet grote ramen hebben met vensterbanken. En in de vensterbanken en op het balkon moeten bloemen staan.’ Ongeveer een kindertekening dus.

Deze rubricerende, enigszins historische aanpak is in informatieve kinderboeken heel gewoon, niets is immers zonder geschiedenis of aanverwante zaken en dat zullen de kleinen weten ook. Themersons aanpak echter is onorthodox, speels en slim. Het mooiste voorbeeld is Boek II - Meneer Bruis reist naar zijn huis waarin vele vliegen in één klap worden geslagen. Toekomstige huiseigenaar Bruis bevindt zich op schier onoverbrugbare afstand van zijn huis in wording. Hij staat in telefonisch kontakt met de architekt, die hem van de vorderingen op de hoogte houdt (‘De muren zijn al opgemetseld, probeer snel hier te zijn’). Ondertussen tracht Bruis zich zo efficiënt mogelijk te verplaatsen: te voet, per koets, bus, trein etcetera. Wanneer hij uiteindelijk het vliegtuig heeft gevonden en uit het raampje ver beneden zich zijn nieuwe woning ontwaart, stapt dit wonderlijke bolhoedheertje van enthousiasme pardoes naar buiten: ‘“Hoera! Hoera voor iedereen en alles!” herhaalde hij, hij opende zijn paraplu en zeilde omlaag naar de grond.’ Einde hoofdstuk. En ja, Franciszka Themerson zag erop toe dat Bruis die dan nog betekenisloze paraplu gedurende alle stadia van zijn reis al onder de arm geklemd hield.

De vliegen die de auteur in één klap slaat zijn de volgende. De niet voor de hand liggende vervoermiddelenparade is aardig, maar belangrijker nog is dat de auteur hierdoor het werkelijke en precieze bouwproces naar de achtergrond weet te plaatsen, om er alleen nog hap snap verslag van te hoeven doen. Themerson maakt zoals in heel zijn verhaal gebruik van het bij jonge kinderen geliefde vertelpricipe van herhaling en stapeling. De architect wil voortdurend suggereren dat zijn cliënt het

[p. 151]

vliegtuig neemt, maar de haast aan de andere kant van de lijn is zo groot dat de mededeling slechts per gesprek kan groeien: ‘U kunt beter een v...’/ ‘u kunt beter een vl...’ etcetera. De kleine lezer heeft dat vliegtuig uiteraard sneller in de gaten dan die suffe meneer Bruis. In één moeite door typeert de schrijver ook nog even de telefoon, waar Bruis aanvankelijk probeert zich via de hoorn en de kabel te verplaatsen. Wanneer hij vaststelt dat hij te groot is en de telefoon te klein licht de architect toe dat alleen een woord per telefoon kan reizen, zelfs een extreem lang exemplaar als kindercarnavalsoptochtvoorbereidingswerkzaamhedendrukte.

De dikste vlieg in Themersons klap is echter toch de lichte vorm van anarchie die hij weet te organiseren binnen de door hemzelf zo gewetensvol opgeroepen werkelijkheid. Alsof hij zeggen wil: het is allemaal reuze interessant, fascinerend en knap bedacht van de mensheid, maar lap het af en toe gerust aan je laars. Zo zullen we verderop in het verhaal zien dat de geleerde heer Waterbuis, die over de douche, de kranen en de w.c. gaat even niet thuis is omdat hij moet voetballen. En meneer Bruis deinst er ondanks zijn volwassen status niet voor terug om alle bouwers aan zijn huis uit dankbaarheid stevig te omhelzen.

Het levert een soort van informatief boek op dat altijd zeldzaam is geweest, maar dat tegenwoordig onder de dwang van de vier kleurendruk en de internationale coproductiedwang nauwelijks meer gemaakt wordt. Een eventuele schrijver die echt iets persoonlijks over zijn onderwerp te melden heeft is vaak geheel weggeplamuurd onder prachtige illustraties en een soort nondescripte zinnetjes, vol weetjes en feitjes die op hun best redelijk vertaald zijn. Er zijn eerder grote denkhoofden geweest die hun passies met kinderen wilden delen. Zo schreef Nico Tinbergen in 1948 Klieuw (over een jonge meeuw) en Oom Jan leert zijn neefje schaken van Max Euwe verscheen al in 1935, maar echt om te lachen was dat niet.

Themerson schreef in 1938 op een manier voor kinderen die zestig jaar later bij ons qua toon wordt benaderd door iemand als Midas Dekkers, knap in het korte baan schrijven, de rake formulering en een goede grap op zijn tijd. Uiteindelijk echter bewandelt hij de rechte weg van zijn opdracht: een biologisch onderwerp zijn eerste contouren geven. Hij mist de grilligheid, de baldadigheid en vooral het onbekommerde van Meneer Bruis' schepper. Die ziet wel waar zijn paadje heen kronkelt. Wat Dekkers natuurlijk ook mist zijn alle typografische grapjes en de tekeningetjes van Franciszka, die zo perfect hand in hand gaan met de tekst. Waar de waterleiding aan de orde is nemen de zinnen de vorm van omhoog voerende buizen aan of van een pomp en wanneer de trap wordt geïnspecteerd, schrijdt Bruis langs treden van woorden naar bo-

[p. 152]

ven. De simpele lijntekeningen combineren naïviteit en een grote helderheid met gevoel voor humor en détail. En zo kon in al zijn kleinheid een uniek kinderboekje ontstaan, dat de ‘magie van de echte wereld’ even tevoorschijn weet te toveren. Jammer genoeg is dat zelden het soort boeken waar een lang en gelukkig leven voor is weggelegd.