Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1999 (nrs. 85-88)

[p. 123]

K. Schippers
The urge to create visions
Aan het woord ontsnapt

Op het eerste boek dat ik van Stefan Themerson las stond niet eens z'n naam. Die miste ik ook niet. Het boek heette Kurt Schwitters in England 1940-1948 en om de uitvinder van merz ging het me, of beter, ging het ons, de redactie van Barbarber. Schwitters kenden we van de tentoonstelling in het Stedelijk, eind '56, begin '57 en van een boekje met vertalingen in het Frans, La loterie du jardin zoologique met illustraties van Max Ernst. Tot onze verbazing had hij niet alleen in het Duits, maar ook in het Engels geschreven. Liefst elf nieuwe teksten stonden er in het in '58 bij de onbekende Gaberbocchus Press Ltd. verschenen boek. Ik vertaalde er drie voor het negende nummer van bbb, september '59, waaronder het onsterfelijke

Als ik over het weer praat

Als ik over het weer praat,
weet ik waar ik over praat.

Het omslag van het boek paste bij Schwitters' werk. De ontwerper had een vooroorlogs bericht uit het dagblad The Times gehaald. Onder een wapen van een leeuw en een eenhoorn stond court circular. Die woorden hadden wel iets van Kurt Schwitters en daarom was z'n naam er met het lijkt wel een viltstift avant la lettre doorheen gekrast. in england was over buckingham palace, june 7 heen geschreven en 1940-1948 stond midden in het bericht, vlak onder The Right Hon. Neville Chamberlain die met een paar andere hoogwaardigheidsbekleders bij de koning op bezoek was.

Ook de rose, blauwe en gele bladzijden laten nog altijd zien dat hier een wel heel onorthodoxe ontwerper aan het werk is geweest. De kleinste finesses heeft hij in het oog gehouden. Neem het frontispiece. Daar zie je een kat met het gezicht van een mummie. Over die kop is in de oorspronkelijke collage een losse flap met een kerstwens geplakt. Dat groene papiertje is op de reproduktie niet verloren gegaan. Je kunt het nog steeds heen en weer bewegen.

[p. 124]

Een ander Engels werk van Schwitters is door de ontwerper net zo omzichtig behandeld. Het heet With a Slit, een grijze en een rode vorm uit '45. Er zit, zoals de titel belooft, een gleuf in en die is dan ook in de bladzijde met de reproduktie gestanst.

Jaren later hoorde ik dat Stefan Themerson Kurt Schwitters in England had ontworpen. Het werd nergens in het boek vermeld. Ook als inleider cijferde hij zichzelf weg. De naam Stefan Themerson stond dan wel onder het stuk, maar niet op het omslag. Met het tweede boek dat ik van Gaberbocchus las was net zoiets aan de hand. Elk van de 99 door Barbara Wright in het Engels vertaalde Stijloefeningen van Raymond Queneau begint met een getekende sierinitiaal, die uit een of meer mensen bestaat. S.T. is de ontwerper staat er schuchter in de verantwoording, maar wie zal die letters tot Stefan Themerson uitbreiden?

‘Kurt Schwitters stierf tien jaar geleden. In januari, 1948. Ik kende hem alleen maar de laatste vijf jaar van z'n leven’, begint Themerson zijn inleiding. Hij ontmoette Schwitters voor het eerst in Londen op de pen Club. Die was in '43 bijeengekomen om het driehonderdjarig bestaan van Miltons Aeropagitica te vieren. In de buurt waren net een paar huizen gebombardeerd. Op weg naar de pen kwam Schwitters langs de ruïnes en hij haalde er een kromgetrokken stuk ijzerdraad uit. Dat vertelde hij aan Themerson die toevallig naast hem zat; een Duitse en een Poolse vluchteling in Londen. Ze luisterden naar een toespraak van E.M. Forster over Milton. ‘Ik raap altijd alles op wat ik interessant vind’, zei Schwitters en hij begon het ijzerdraad te verbuigen. Enkele schrijvers zagen wat hij deed. Ze dachten vast dat het een loodgieter of een electricien was die per ongeluk op de herdenking van Milton terecht was gekomen.

[p. 125]

Een kleine twintig jaar later, in 1967, schreef Themerson Kurt Schwitters on a Time Chart voor het Engelse blad Typographica. Hij begon opnieuw over de pen, over de ontmoeting tussen de man ‘in het uniform van het Poolse leger’ en de man ‘in het afgedragen pak van de Duitse vluchteling’, twee nietszeggende vermommingen. Hij citeerde weer Miltons ‘Give me the Liberty to know, to utter & to argue freely, according to conscience, above all liberties’, een uitspraak die ook opging voor Schwitters, toen hij in Anna Blume ‘blauw is de kleur van je gele haar’ dichtte.

In februari 1976 zag ik de collage met de flap over de mummiekattenkop bij Stefan en Franciszka Themerson aan de muur hangen. Samen met de regisseurs Erik van Zuylen en Jonne Severijn was ik in Londen om met Stefan Themerson over een film voor de nos-rubriek Beeldspraak te praten.

Die zou over Themersons semantische poëzie gaan waarin het simpelste woord door zijn definitie in het woordenboek wordt vervangen. Pas als de dichtregels van een vrolijk soldatenversje zijn opgeblazen zie je de naakte werkelijkheid die onder de woorden schuilgaat. Hij wilde de woorden, zoals hij schreef, desinfecteren en schrobben tot het gebeente van hun definitie zichtbaar wordt.

Themerson zei niet veel. Hij vond het aardig dat we er waren, maar bleef op zijn hoede. Als hij wel iets zei, klonk het buitengewoon ernstig, of juist het speelse van zijn werk moest worden bewaakt. Kwam er in de film ook een vraaggesprek? Dan ging het niet door. Een interviewer was niet veel beter dan een rechercheur. Met zijn eeuwige vragen probeert hij z'n slachtoffer te arresteren.

Terug in Amsterdam kreeg Van Zuylen een idee. Hij schreef Themerson dat hij door een rechercheur zou worden ondervraagd. De dialoog kon uit zijn werk worden gehaald. Toen Stefan dit las, was hij tevreden. Aan de interviewer, die ik zou spelen, was de enig juiste rol toebedacht. ‘My police-officer’, zei hij, als ik hem in de jaren na de film ontmoette. Samen met Franciszka was hij in 1937 van Warschau naar Parijs gevlucht. Londen kwam later. Daar bleven ze voorgoed. De vele politie-ambtenaren die de twee joodse Polen probeerden op te pakken waren in die ene rechercheur opgegaan.

In mei '76 gingen Van Zuylen en ik weer naar Londen om de film voor te bereiden. In het atelier van Franciszka mochten we haar schilderijen bekijken. Grote witte doeken waarin dunne figuren waren gekrast. We improviseerden op de uitdrukking trompe-l'oeil, kwamen op trompe-taste, trompe-poids en zelfs op trompe-trompe. ‘Everything is trompe-trompe’, zei Franciszka, ‘but how do you know? Perhaps you

[p. 126]

find out when you die.’ Ik vroeg Stefan of Magritte misschien de beeldversie van z'n semantische poëzie had gemaakt. Nee, die was te mystiek. Hij dacht eerder aan de fotomontage.

Franciszka was in Nederland bij alle filmopnames van Stefan Themerson en de taal. Ze tekende de cameraman, de regisseur, de rechercheur. Iedereen kwam zonder het te merken aan bod. In stille ogenblikken, als er een andere lokatie werd gezocht, begon ze over haar schilderijen. Ze had er lang over gedaan de kleur uit haar werk te krijen. Ideeën had ze niet. Elk beeld ontstond onder het werk. ‘Schwitters deed het ook zo’, zei ze. ‘Ik zag het hem doen. Hij begon met iets en dan keek hij al werkend naar de dingen die erbij konden.’ Als ze aan een nieuw schilderij begon, dacht ze ‘Waarom eigenlijk?’ Het formaat koos ze heel intuïtief, verscheidene doeken op de grond tegen de muur, ja, die. En ze hoorde nog wat haar vader tegen haar zei als een tekening was mislukt, ‘Huil maar niet, ik geef je een ander stuk papier.’

Stefan Themerson was een fenomenaal acteur. Hij droeg een witte regenjas en stond achter een lessenaar in een pittoreske muziekkapel. Hij begon te lezen met een stem die aan in Oxford-Engels verpakte steenkool deed denken.

‘My Lord Archbishop... Your excellencies, Your Graces... My Lords Ladies and Gentlemen, Men and Women, Children... Embryo's, if any; Spermatozoa reclining at the edge of your chairs; all living Cells; Bacteria; Viruses; Molecules of Air, and Dust, and Water, - I feel much honoured in being asked to address you all and to recite poetry, - but I have no poetry to recite.’

Z'n haren wapperden in de wind. Wat was het toch dat de semantische gedichten met de ontwerpen voor de boeken van Queneau en Schwitters verbond? Grappig waren ze, dat zeker, maar het was ook of er steeds iets ontkend moest worden, ‘no poetry to recite.’ Hij zei tegen me dat een gedicht door het rijm en het ritme al gauw voor zoete koek wordt aangenomen. Nee, hij was geen moralist, maar daarom mocht ik hem nog geen humorist noemen.

In het begin van de jaren tachtig las ik The Urge to Create Visions, het boek dat Themerson ‘a record of past dreams’ noemde. Hij had het, op en af, tussen 1936 en 1945 geschreven en het kwam pas uit toen Jaco Groot van uitgeverij De Harmonie, die Gaberbocchus tegenwoordig in Amsterdam beheert, er belangstelling voor toonde.

't Is een mengeling van allerlei plaatjes met Stefans commentaar. Fotogrammen, filmstills - van hemzelf en van anderen - en het geheimzinnige lantaarnplaatjesnieuws van een schilder die in Parijs naar de naam Pol-Dives luisterde en die in het echt misschien wel Vladimir Po-

[p. 127]

lissadiv heette. Onbelangrijk, ze hadden het nooit over namen en juist daarom begrepen ze elkaar zo goed.

Themerson heeft het in dat boek ook over z'n eigen fotogrammen, die hij al op z'n achttiende in Warschau maakte. De tekst kwam me min of meer bekend voor. Die hoorde bij wat hij 's avonds na de filmopnamen tegen me zei. Niet met zoveel woorden, je voelde eerder door een paar losse opmerkingen dat hij zo over de dingen dacht. Dit schreef Themerson over enkele voorwerpen die zonder tussenkomst van de camera op het papier waren belicht:

Het is iets unieks.
Het is een fotogram.
Het stelt niets voor.
Het is geen abstractie van wat dan ook.
Het is alleen maar wat het is.
Het is de werkelijkheid zelf.

‘Geen symboliek’, schreef hij even verder. Dat gold ook voor de zeven films die hij samen met Franciszka in Warschau en Londen had gemaakt. Het waren voor een groot deel bewegende collages en fotogrammen. Vier van die films gingen in de oorlog verloren. De andere drie hadden Van Zuylen en ik bij ons bezoek aan de Themersons in een gehuurd bioscoopzaaltje gezien.

Het leek wel of hij het fotogram boven de camera verkoos omdat het voorwerp zelf het papier raakte, net als de viltstift die om de naam Schwitters meteen over Court Circular was gegaan en zo de drukletter vermeed. Uit wantrouwen misschien. Met minder tussenstations kon het beeld alleen maar directer worden.

Begin augustus '88 vlogen Erik van Zuylen en ik naar Londen. Stefan Themerson was ernstig ziek. Hij wilde Eriks film nog één keer zien. Ik dacht aan wat hij in '58 over Schwitters schreef. De merz-kunstenaar voegt van alles samen, kaartje, een bloem, een stuk hout. Het is geen onschuldig grapje. Als je die dingen verenigt, verniel je de vaste indelingen waarop de staat berust.

‘Het is of Stefan aan het woord wil ontsnappen en Franciszka aan het beeld’, zei ik tegen Van Zuylen, toen we in Warrington Crescent naar hun huis liepen. ‘De schrijver blaast de taal op, de schilder zoekt het wit.’

We werden door Stefan en zijn familieleden Jasia Reichardt en Nick Wadley ontvangen. ‘My police-officer’, zei Stefan lachend. We kregen het over de ontvangst van zijn boeken in Nederland, ‘my adopted

[p. 128]

country.’ E. van Moerkerken ontdekte zijn werk. W.F. Hermans wijdde een beschouwing aan Kardinaal Pölätüo. Rudy Kousbroek schreef verscheidene malen over hem. De laatste twee heeft hij ontmoet, net als zijn vertaler Nicolaas Matsier. Humor, verwantschap met het surrealisme, wantrouwen van de politie? We gisten naar de reden van zijn populariteit in Nederland, maar kwamen er niet uit.

Hij zei niets over de dood van Franciszka. Ze was op 29 juni gestorven. Belangstellend vroeg hij naar de plannen van Van Zuylen. Die wilde een speelfilm maken naar een aantal van Stefans boeken. Kardinaal Pölätüo, generaal Piesc, Lady Cooper, Prinses Zuppa en andere excentrieken uit Themersons romans zouden er een rol in spelen.

Stefan beloofde alle medewerking en vertelde dat sinds kort de Engelse filmwereld zijn werk ook had ontdekt. Moest Van Zuylen misschien eens met die Engelsen gaan praten?

We gingen aan tafel voor de lunch. Stefans huid was vergeeld. Hij schonk de thee in en repte niet over zijn ziekte. Met kleine grapjes boog hij het gesprek steeds naar de toekomst, naar het werk van alle aanwezigen. Hij gedroeg zich niet anders dan anders, verdeelde z'n krachten over de lichte gebaren die voor eten, praten en luisteren noodzakelijk zijn.

The Urge to Create Visions: dat was wat hem in anderen interesseerde en niet hun biografie. Zelfs wat hem nu overkwam was minder belangrijk dan Gaberbocchus, het werk van Franciszka, kardinaal Pölätüo en de nieuwe film van Van Zuylen.

Om de film te kunnen zien reden we naar het huis van Jasia en Nick. Stefan zat voorin. Met een hand leunde hij op z'n paraplu. In de andere hield hij een paar brieven. Hij wenkte Nick om te stoppen. Die kon best nog dichter naar de rode brievenbus rijden. Toch parkeerde hij de auto meteen aan de rand van het trottoir. We zeiden niets over de abrupte stop. Misschien wilde Stefan plotseling een eind lopen. Of wilde hij laten zien dat hij ondanks zijn ziekte geen hulp nodig had?

Daar liep hij, zijn regenjas fladderde om hem heen, dezelfde jas die hij droeg in de film. Het kon ook een andere zijn, maar dan een die er precies zo uitzag, daar ging een Engelsman met een bij James Smith & Sons Umbrella & Stick Stores since 1880 in New Oxford Street gekochte paraplu. Hij stond stil en stak een pijp op, z'n hoofd neeg twee, drie keer naar de linker schouder, een meter of twintig van ons af, het was nog een meter of twaalf naar de brievenbus.

Ineens startte Nick de auto. Geluidloos, 't was niet te horen. Ik begreep dat hij Stefan een kortere terugtocht gunde. Naar de brievenbus

[p. 129]

en terug, 't was voor hem nog een heel eind. Stefan kon de manoeuvre niet zien en toch speelde Nick gevaarlijk spel. Als hij te dicht bij de brievenbus kwam, zou Stefan straks zien dat Nick hem ongevraagd een dienst had bewezen.

Brieven gepost. Hij draaide zich om, liep met de opgerolde paraplu en dampende pijp terug naar de auto. Nick was misschien zes, hoogtens zeven meter dichterbij gekomen, een briljante tegemoetkoming, net niet te veel. Had Stefan het gezien? Hij zocht in de lucht naar een houvast voor het oog en dat kon een plaatsvervangend gezichtspunt zijn.

De spanning in de auto steeg. Geen van ons vieren durfde de deur al vast open te doen. Dat kon hij toch zelf? Hij ging zitten en even, heel even keek hij Nick van opzij aan. Zo'n blik van ik heb je wel door en toch zal ik er niets van zeggen. 't Ergert me wel en toch kan ik er geen kritiek meer op hebben. Dit zijn de zes, zeven meters die je een ander moet gunnen, een gift, een fotogram was het dat nu de auto wegreed al weer in een ander beeld opging.

‘... Embryo's, if any; Spermatozoa reclining at the edge of our chairs, all living Cells, Bacteria; Viruses; Molecules of Air, and Dust, and Water, - I feel much honoured in being asked to address you all and to recite poetry, - but I have no poetry to recite.’

De film was afgelopen. Stefan Themerson lag languit op de sofa en keek me glimlachend aan. ‘No poetry for police-officers’, zei hij.

Themerson en K. Schippers