Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1998 (nrs. 81-84)

[p. 92]

Edouard Arnoldy en Philippe Dubois
Harpo(crates)

In het begin van Sam Woods A night at the opera (1935) is er een zeer ontroerende scène waar Harpo inderdaad ‘bij uitstek diegene is die men kan horen zwijgen’. Als bediende van een tenor wiens toneelkostuum hij heeft ontleend, probeert Harpo voor een spiegel te zingen. Als een dromerige clown, bedroefd omdat hij met zijn stembanden geen geluid kan voortbrengen, herhaalt hij tweemaal zijn poging. Niets aan te doen: hij is en zal stom blijven, stemloos voor de spiegel die zijn wanhopig zwijgende beeld weerkaatst. Harpo kijkt naar zijn wijdopen mond, waaruit enkel, als een triestige afwezige kreet, een zware stilte ontsnapt. Zijn ‘Meester’, de tenor, betrapt hem en achtervolgt hem woedend om zijn vermomming terug te krijgen. Onder dat kostuum draagt Harpo een jurk; hij wordt uit de loge van de zanger weggejaagd, ‘naakt’, zonder vermomming, in lompen.

De seksuele ambiguïteit en ambivalentie van dit in elkaar schuivend personage wordt hier duidelijk onthuld. Iets te gemakkelijk misschien om niet terug te komen op de bijnaam Harpo die Adolphe Marx (Adolphe is zijn echte voornaam) kiest, om, misschien, de talrijke geheimen die zijn personage in wording aan het einde van de jaren twintig in zich zou dragen, te verhullen. Dit pseudoniem Harpo, een uitdrukkelijke knipoog naar de muziek, en meer in het bijzonder naar zijn fetisj-instrument, de harp, waarvan de driehoekige vorm onvermijdelijk aan de marxiaanse triade doet denken, werd dus ‘om evidente redenen’ gekozen, aldus de Marx-exegeten.¹

Er is geen enkele twijfel over de etymologische oorsprong van die ontleende naam: Harpo want harpspeler (‘harp’ in het Engels). De fonetische verbinding lijkt die hypothese te bevestigen. Maar men moet al te grote vanzelfsprekendheid wantrouwen; het personage Harpo (veilig schuilgaand achter de stiltes van zijn vertolker) bevat voor ons te veel verborgen geheimen, zoals de zeer grote zakken van zijn regenjas, om al te vlug in te stemmen met wat vanzelfsprekend lijkt.

Want waar komt eigenlijk dat raadselachtig personage, half mens half kind, vandaan: ‘een soort “infans” in de etymologische betekenis: “die niet spreekt”, met wat dat inhoudt aan onrijpheid, “polymorfe perversiteit” en anarchistische en autonome vitaliteit’ (Michel Chion), ‘de vertegenwoordiger van de hemelse affecten, maar ook al van de infernale driften’ (Gilles Deleuze), Pierrot (van de maan, uit de hemel gevallen) in A night at the opera, reïncarnatie van de engel Gabriël in de ogen van de zwarte arbeiders in A day at the races, Narcissus die bij de minste gelegenheid verliefd zijn beeld in een spiegel aanschouwt, of

1 Volgens Yves Alion, auteur van Les Marx Brothers (Parijs, 1985), ‘wordt Leonard Chico omdat hij een van de meest verwoede rokkenjagers van toen is, neemt Adolphe als naam Harpo om evidente redenen, neemt Julius als naam Groucho omdat hij bijna altijd slecht gehumeurd is...’

[p. 93]

[p. 94]

nog een hyperactieve onzichtbare plaaggeest met de blik van een gewone sterveling in een van de sequenties van Love happy?²

Wanneer men dat allemaal leest, zou Harpo tegelijk een kind zijn, ‘met alles wat dat inhoudt aan polymorfe perversiteit’, aan dualiteit, aan seksuele ambivalentie (het feit dat hij in A night at the opera als vrouw verkleed is), een wezen wiens onschuld al te verdacht voorkomt, uit de hemel gevallen, een soort tussenpersoon tussen Hemel, Aarde en Hel, een soort middelstaat tussen twee (of drie)...

Heeft Harpo zoniet iets goddelijks, dan toch op zijn minst hemels in zich? En als, om de intuïtie van Gilles Deleuze, Michel Chion of van die blijkbaar zo scherpzinnige personages van A day at the races te bevestigen, de bijnaam Harpo nu eens afkomstig was niet (alleen) van zijn liefde voor de harp, maar ook (en misschien vooral, dat wil zeggen grondiger) van de naam van de god van de stilte, deze Griekse godheid van Egyptische oorsprong: Harpocrates? Voor zover wij weten, is die hypothese over Harpo Marx nooit naar voren geschoven, en toch lijkt ze ons onontkoombaar: Harpo zou slechts harpspeler zijn omdat hij in de eerste plaats het precieze evenbeeld is van de Griekse god van de stilte Harpocrates. Volgens Pierre Commelin stond Harpocrates' beeld aan de ingang van de tempels, ‘wat betekende dat men de goden moet eren door de stilte [...]. Men stelde hem voor met de trekken van een naakte of met sleepjapon geklede jongeman, op het hoofd een Egyptisch hoofddeksel, of een korf [...] Het symbool dat hem bovenal onderscheidt, is dat hij de tweede vinger op de mond houdt om de stilte en de discretie aan te bevelen’. (P. Commelin, Mythologie grecque et romaine, Parijs, 1956) De fysieke gelijkenis is overduidelijk: zoals Harpo een hoge hoed draagt, heeft ook Harpocrates een indrukwekkend hoofddeksel; beiden gaan ‘gekleed in een kleed met sleep’; zoals de god van de stilte is Harpo drager van een Groot Geheim, bewaker van de tempel van de (cinematografische) stilte. In de etsen die hem uitbeelden als een onrijpe god in zijn fysieke corpulentie met krulhaar, houdt Harpocrates een vinger op de mond om stilte te verzoeken, zoals Harpo die, in A night in Casablanca, Chico bij de schouder neemt, recht de camera in kijkt, met de wijsvinger op zijn eigen lippen.

Het is verbazend vast te stellen hoezeer Harpo en zijn mythologisch model meer dan een eenvoudige fysieke gelijkenis vertonen en in feite zeer gelijkend zijn in verhouding tot het discours (hier in zijn dubbele betekenis van ‘woord’ en ‘vertoog’), dat zij bepalen en leiden, en vervolgens vooral in hun bijna beledigende manier van uitvergroot weer te geven wat achter de woorden of daden van hun gesprekspartners, die zij imiteren, schuilgaat. Harpo Marx is niet dat onrijpe kind met beperkte, door zijn handicap nog meer aangetaste intellectuele en percep-

2 Het valt inderdaad op dat Harpo in bijna al zijn films voor een spiegel komt te staan, waaraan hij een heel bijzondere aandacht wijdt. Zo weerkaatst, in The big store, een reeks spiegels zijn beeld eindeloos, beelden die hein uiteindelijk ontsnappen: terwijl hij zijn fetisj-instrument bespeelt, probeert een van zijn weerspiegelde beelden piano te spelen, een ander viool. In Duck soup stijgt de verwarring ten top wanneer Chico zich in de plaats stelt van zijn jongere broer, wiens mimiek hij nabootst. In dezelfde film wordt Harpo, die op zoek gaat naar levensmiddelen voor zijn vrienden acteurs, in de kelder van een winkel opgesloten: de bezorgers en de eigenaar van de luxekruidenierszaak zijn blijkbaar niet in staat het gesticulerende personage te zien, dat vrolijk bezig is zijn zakken te vullen met aldaar opgeslagen conservenblikken.

[p. 95]

tieve vermogens. Harpo, evenmin als Harpocrates, zou niet zijn ‘een mislukte god, een nog stamelend kind, en evenmin een vegetatiegod, maar degene die het theologische discours onder de mensen, een stamelend, zwak en krom discours, bewaakt en leidt.’ (Plutarchus)

In hoeverre Harpo's personage mysteries en verborgen geheimen bevat, wordt hier, althans gedeeltelijk, onthuld: Harpo(crates) zou geboren zijn om ‘het theologische discours onder de mensen, een stamelend, zwak en krom discours’, van een sprekende film die zich dan nog in het primitiefste stadium van zijn ontwikkeling bevond, te bewaken en te leiden. Dat is wellicht de reden waarom hij, zoals zijn goddelijke homoniem, ‘een vinger op de lippen gedrukt houdt: het is een symbool van discretie en van stilte; daarom ook brengt men hem in de maand Mesori, granen van peulgewassen, en spreekt dan de formule uit: “De taal is ons Geluk, de taal is goddelijk”.’ (Plutarchus)

Fragment uit ‘Harpo Marx of de stomme die spreekt (zonder iets te zeggen)’ van Edouard Arnoldy en Philippe Dubois, vertaald door Willy Devos, in Woordenloosheid, cahier 2 uit de serie ‘Vertoog & literatuur’, Antwerpen 1993.

[p. 96]