Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1998 (nrs. 81-84)

[p. 130]

Karin Schaafsma
Dansnotatie

In de trein zit een man. Hij leest een muziekpartituur. Ik kijk naar hem en zie hoe de muziek door hem heen gaat. Ik zie het aan de lichte beweging van zijn hoofd en rechterhand. Misschien is hij dirigent en speelt in zijn verbeelding het orkest al. De bewegingen van de muziek die tot tekens op papier waren teruggebracht komen tot leven. De klanken dansen om zijn hoofd.

In vergelijking met het noteren van muziek is dansnotatie gecompliceerder. Muziek is een beweging in de tijd, dans beweegt niet alleen in tijd maar ook in ruimte. Een enkel lichaam is al een klein orkest op zichzelf: een samenspel van armbewegingen, beenbewegingen, detaillering van handen en voeten, krommingen van de rug, neigingen van het hoofd. De bewegingen van een groep dansers zijn een visuele kakofonie.

In de loop van de geschiedenis zijn er verschillende notatiesystemen ontworpen. Zo is er bijvoorbeeld het systeem van het uittekenen van de ruimtelijke patronen, als het ware gezien van bovenaf. In het uitgetekende parcours kunnen aantekeningen gezet worden over het soort van passen en sprongen, de positie van de voeten en ook of de danser een man of een vrouw is. Draaiingen kunnen worden genoteerd evenals arm- en handbewegingen. Een voorbeeld van deze manier van noteren is de zgn. Feuillet-notatie uit de achttiende eeuw. Feuillet noteerde hofdansen.

(afbeelding 1)

Een andere manier van dans noteren is beweging te tekenen als een serie van poppetjes of onderdelen van poppetjes, die de opeenvolgende houdingen van de danser afbeelden. Een soort pictogrammen. Een van de grote problemen voor de poppetjestekenaar is het perspectief. Het is erg moeilijk richting aan te geven. Richting moet dus op de een of andere manier apart genoteerd worden. Een goed voorbeeld van het poppetjes-systeem is de notatie van Zorn (eind negentiende eeuw).

[p. 131]

1

[p. 132]

(afbeelding 2)

In een boek over dansnotatiesystemen vergelijkt de Amerikaanse dansnotatie-deskundige Hutchinson Guest verschillende dansnotatiesystemen met elkaar. Zij laat bijvoorbeeld vier manieren zien om het volgende loopje te noteren: stap naar voren met de rechter voet, stap naar links met de linkervoet en stap naar achteren met de rechter voet, al die tijd met het gezicht frontaal (richting publiek) blijvend.

(afbeelding 3)

Het eerste plaatje (Saint-Léon, midden 19e eeuw) beeldt de twee benen van de dansers af als een wit en een zwart staafje. Het zwarte staafje is het been waarop het gewicht rust. De tijd is als 1, 2 en 3 boven de balken geschreven (tel 1, 2, 3). Op tel 1 is de stap naar voren genomen. Voorwaartse beweging wordt genoteerd door de beide staafjes op een lager gelegen balk te noteren. Het notatiesysteem van Saint-Léon heet stenochoreografie.

In de notatie van Zorn ziet het loopje er heel anders uit. Het rondje met het pijltje naar beneden betekent een beweging naar voren (naar de lezer/toeschouwer toe), het rondje met het pijltje naar boven een beweging naar achteren. Het naar links hellende boogje betekent het overbrengen van het gewicht op het rechter been, het naar rechts hellende boogje het overbrengen van het gewicht op het linkerbeen (dit is weer bekeken vanuit de positie van de lezer/toeschouwer).

Benesh (tweede helft van deze eeuw) gebruikt een systeem van vijf balken. Lage bewegingen, zoals van benen en voeten, worden in de onderste balken opgetekend, hogere bewegingen, zoals van de armen, in de hogere balken. Hij noteert een stap als een gebogen lijn op de onderste balk. De hoogte van de boog duidt op de hoogte waarmee het been opgetild wordt (een boog met de buik naar onderen betekent een sprong). Het kleine vertikale streepje op de eerste boog noteert de voorwaartse richting, het zwarte stipje op de laatste boog noteert de achterwaartse richting. Het zwarte stipje onder de eerste boog duidt aan, dat de linker voet achter de rechtervoet is na de eerste stap. Benesh noteert beweging vanuit het lichaam van de danser, dwz hij gaat als het ware achter hem staan. Achter is dus achter vanuit de danser gezien, in dit geval ook vanuit het publiek gezien.

Sutton (jaren 70) gebruikt aparte tekens voor richting naast aanduidingen van de lichaamsbeweging. Het tekentje m) van de afbeelding duidt op het feit dat de danser naar voren kijkt en naar voren beweegt (de toeschouwer zit als het ware bovenaan, de danser komt naar hem

[p. 133]

2

3

[p. 134]

toe); n) laat een beweging opzij (links) zien terwijl de danser naar voren kijkt en o) een achterwaarts gaan met het gezicht naar voren. Ook Sutton gebruikt vijf balken om de beweging op af te tekenen. Zwart cirkeltje is rechter voet, wit cirkeltje is linkervoet en vertikaal streepje is gestrekt been.

Deze voorbeelden laten het dilemma zien waarvoor elk bewegingsnotatiesysteem een oplossing moet verzinnen: de richting van een beweging kan zowel vanuit het lichaam worden gedefinieerd als vanuit de toeschouwer. Als een danser ‘en profil’ op het toneel staat, dus met zijn gezicht naar de coulissen, is een zijwaartse beweging van de danser voor het publiek een voorwaartse. En dan is er ook nog beweging de hoogte in.

Uit hetzelfde boek vier manieren om drie sprongen te noteren: de eerste keer in de zgn. eerste voetpositie neerkomend (dat is met de hakken tegen elkaar, de voeten uitgedraaid), de tweede keer in de tweede voetpositie (dat is met de benen uiteen, de voeten uitgedraaid) en de derde keer naar achteren verplaatsend en wederom neerkomend in de eerste voetpositie.

(afbeelding 4)

Vooral als deze notatiesystemen gebruikt worden voor een bekend bewegingsvocabulair werken ze, zijn ze leesbaar en bruikbaar voor de mensen die dat bewegingsvocabulair kennen. Feuillet was voor de dansmeesters van zijn tijd leesbaar, maar anno 1998 is het niet mogelijk om op basis van zijn notaties de dansen en de manier waarop ze gedanst werden, precies te reconstrueren. Hoe de dansers in die tijd bewogen weten we ongeveer maar niet precies. Ze hadden andere ideeën over hoe een dansbeweging er uit moest zien, een andere ‘etiquette’. Ze hadden andere kostuums die hun motoriek beïnvloedden. Bovendien waren ze minder lang, minder of anders getraind, en hadden daardoor een andere spierontwikkeling. Ze hadden kortom andere lichamen dan dansers van nu. Net zomin als we weten hoe oude muziekinstrumenten precies klonken, weten we hoe de mensen uit die tijd precies bewogen.

Het klassieke ballet van onze tijd is een goed voorbeeld van een genre in de dans dat een duidelijk gedefinieerd en bekend bewegingsvocabulair heeft. Er zijn vastomschreven posities van armen en benen, en er is een vast repertoire aan bewegingen, zoals arm- en beenbewegingen, passen, sprongen en draaien. Zoals in de klassieke muziek een a een a is en iets daar tussen in als vals wordt omschreven, zo is een eerste positie een eerste positie en iets daar tussen in slordigheid. Afwijkingen van het vaste repertoire aan bewegingen kunnen apart, als uitzondering

[p. 135]

4

[p. 136]

op de regel worden genoteerd. Met name de notatie van Benesh kan goed worden gebruikt en wordt ook daadwerkelijk - zij het sporadisch - gebruikt voor het noteren van balletten. Het Nationaal Ballet heeft als enig Nederlands dansgezelschap een notator in dienst, die de Benesh-notatie hanteert.

(afbeelding 5)

5 Benesh notatie.

[p. 137]

Wanneer het gaat om andersoortige bewegingen, om bewegingsvocabulaires die onbekend zijn of nieuw, zoals allerlei vormen van eigentijdse dans, dan schieten de genoemde notatiesystemen tekort. Ze zijn niet precies genoeg. Meer precisie en dus meer detaillering, meer bijschriften etc. zouden ze ook onleesbaar maken.

Het enige systeem dat met een grote mate van exactheid allerlei soorten bewegingen kan noteren is het systeem van Laban: de zgn. Labannotatie. De eerste versie van dit notatiesysteem stamt uit 1928 en in de loop van de tijd zijn er door Laban zelf en door anderen talloze verbeteringen en verfijningen in aangebracht. Laban gebruikte zijn systeem om bewegingen te analyseren zowel als te noteren. Zijn notatiesysteem was geschikt om dansen te noteren die niet klassiek van aard waren, maar een geheel nieuw bewegingsvocabulaire introduceerden, zoals ‘De Groene Tafel’ van Kurt Jooss.

(afbeelding 6)

6 De Groene Tafel van Kurt Jooss.

[p. 138]

De afbeelding beschrijft drie maten in de muziek. Klassieke balletten konden natuurlijk ook in Labannotie opgeschreven worden, zoals Serenade van de choreograaf Balanchine (er zijn vier maten afgebeeld).

(afbeelding 7)

7 Serenade van Balanchine.

Niet alleen dansbewegingen, maar ook andere, meer alledaagse bewegingen kunnen in Labannotatie worden opgeschreven. Laban zelf heeft bijvoorbeeld, vanuit een ergonomische optiek, een tijdlang de bewegingen van fabrieksarbeiders aan de lopende band genoteerd.

Om bewegingen te kunnen noteren snijdt Laban het lichaam in stukken, maakt er blokjes van die hij verdeelt over een systeem van drie

[p. 139]

balken die vertikaal gelezen worden, van onderen naar boven. Hij heeft een uitgewerkt systeem van richtingen, niveau's van beweging (laag tot en met hoog) en tijdsduur. Hij heeft later zelfs een systeem ontworpen waarmee de energie (de zgn. effort) van de beweging kan worden genoteerd. In zijn notatie kan een doorgaande beweging onderscheiden worden van een beweging die stopt, een beweging die de illusie van ruimte en lengte geeft van een beweging die dicht bij de danser blijft ‘hangen’, een heftige beweging van een rustige (terwijl het tempo van beide toch hetzelfde is).

Labannotatie werkt als een alfabet. Een klein aantal basissymbolen zijn de ‘letters’ waarmee elke beweging, hoe complex ook, kan worden samengesteld of ‘gespeld’. Het kunnen noteren en lezen van bewegingen in Labannotatie vergt een jarenlange studie. Om een beetje een indruk te geven is hier een stukje van de eerste les van een cursus Labannotatie afgedrukt.

(afbeelding 8)

8

[p. 140]

Labannotatie en ook de notatiesystemen van Benesh en anderen zijn niet erg praktisch in het gebruik. Korte stukjes dans vergen bladzijdenlange notities en het teruglezen ervan vergt tijd en scholing. Deze systemen worden daarom niet of nauwelijks gebruikt. Video en film zijn tegenwoordig goede alternatieven voor het bewaren van choreografieën.

Anders dan (de meeste) componisten, die zonder hun musici kunnen werken, maken choreografen hun werk samen met de dansers in de studio. Een choreograaf komt niet met een uitgeschreven danspartituur de studio in. Toch hebben choreografen en dansers wel een vorm van notatie nodig. De meesten hebben een persoonlijke manier van noteren, niet bedoeld voor derden. Een eigenhandige manier om dansideeën op papier te zetten, schetsen van configuraties te maken, als geheugensteun of om een ruimtelijk patroon te beoordelen. Of om variaties te kunnen onderzoeken. Persoonlijke aantekeningen die vaak een mengsel zijn van schetsjes, afkortingen, namen die de dansen of dans-onderdelen dragen, beschrijvingen.

De schetsen van de hedendaagse choreografen Lucinda Childs en Dana Reiz laten zien hoe verschillend zulke persoonlijke dansaantekeningen er uit kunnen zien. Reiz calligrafeert haar dansen. Haar tekeningen zijn geen plattegronden, geen rechthoeken die verplaatsingen en bewegingsvormen moeten vastleggen. Het calligraferen is voor Reiz

[p. 141]

een manier om richting en vorm van energie te onderzoeken. De schetsen van Childs hebben een heel andere aard. Zij laten ruimtelijke patronen zien die een geometrische logika bezitten. Het zijn de notaties van looppatronen uit een choreografie.

(afbeeldingen 9, 10)

9

[p. 142]

10

[p. 143]

Ik stel me voor hoe ik in de trein zit en tegenover me een man zie die zit te turen op een paar vellen papier. Ik zie hoe hij plotseling opspringt en in een lange beweging overhelt naar links. Hij recht zijn rug, laat zijn hoofd een cirkel beschrijven, heft zijn arm op en gaat weer zitten. Stil. Het geluid van de trein op de rails. Zijn voet schiet uit. En terug. Weer gaat hij staan en maait met een machtige beweging om zich heen. Draait. Terug naar zitten. Weer kijken op dat papier dat hem tot deze bewegingen aanzet. Het lijkt wel toveren.

Bronnen:

Ann Hutchinson Guest, Dance Notation, the process of recording movement on paper, Dance Books, London, 1984.

Ann Hutchinson Guest, Choreographics, A Comparison of Dance Notation Systems From the Fifteenth Century to the Present, Gordon and Breach, 1989.

Afbeeldingen uit beide bovengenoemde boeken en (afb. van Reiz en Childs) uit: L. Louppe e.a., Danses Tracées, Editions Dis Voir, Paris, 1991.