Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1997 (nrs. 77-80)

[p. 163]

K. Michel
Tingeling

Tingeling zwaar te moede in bed

Achter de gordijnen begon de ochtend te gloren, de eerste golf van vogelgeluiden was allang over hem heen gespoeld en nog steeds was hij niet in slaap gevallen. Of hij nu op zijn linker- of op zijn rechterzij ging liggen, met opgetrokken of gestrekte benen, op zijn buik of op zijn rug: het maakte allemaal niet uit. Tingelings hoofd was een boomkruin waarin talloze spreeuwen luidruchtig converseerden in zinnen waarin het werkwoord ‘moeten’ de boventoon voerde. Hij draaide nog maar eens op de andere zij en schurkte met zijn hoofd langs het kussen waardoor zijn oor eventjes opgloeide.

En ineens zag hij de oplossing, de uitweg voor zich. Tingeling hield zijn adem in en keek gefascineerd naar wat hij zag. Zijn oor was een afvoer. Ja, zijn oor was een afvoer en zijn lichaam was een lieflijk glooiende badkamerwastafel. Tingeling concentreerde zich op het beeld, hield zijn adem even in en trok toen met een korte zucht de stop uit zijn oor en liet zo de zinnen en gedachten in het hoofdkussen wegstromen. Een ‘brrrr’ die overging in een ‘hmmm’ bubbelde tussen zijn lippen en leeg en ontspannen zeeg hij in slaap.

Tingeling en de litotes

Omgeven door de prettig prikkelende geur van koffie zat Tingeling in het morgenlicht met de krant opengevouwen voor zich op tafel terwijl hij naar de verschillende soorten licht keek die her en der in de kamer een eigen speelvlak bezetten. Diepe schaduwen onder de stoelen en flauwe schaduwen in de hoeken van het plafond. En in het verlengde van het raamkader straalden bijna violette banen die door de dansende stofjes een soort volume kregen. En dat alles werd door het woord licht onder een noemer bijeengebracht en hanteerbaar gemaakt. Tegelijkertijd werden daardoor alle eigenaardige verschillen over één kam geschoren en werden de verschillende soorten licht aan het zicht onttrok-

[p. 164]

ken. Wonderlijk! Tingeling tilde zijn koffiemok op, nam een slok terwijl hij een krantenpagina omsloeg. Zijn oog dwaalde wat over de pagina en bleef haken bij de volgende passage: ‘Terpstra en zijn compagnon drs. N. Tukker praktiseren een stratepeutische stijl van werken. Die naam is zelfbedacht: een mix van strategisch en therapeutisch. In de praktijk komt de stratepeutische aanpak er vooral op neer dat ambtenaren in een poging om hun functioneren te veranderen, in groepsgesprekken sprekken worden uitgemaakt voor boerelul, nitwit of brandhout.’

Tingeling las dat en dacht er het zijne van, dat wil zeggen dat hij niet zo zeer iets dacht als wel dat hij de krant dichtvouwde en opstond. Peinzend keek hij door het raam naar de bomen op straat. Preciezer, hij keek naar het bewegen van de ontelbare blaadjes. Door de wind zou je zeggen. Maar wat is de wind? Dat is geen ding dat je kunt zien. Je ziet alleen maar de effecten die door de wind worden veroorzaakt. Een mooi soort kracht die vele verschijningsvormen kent en geen identiteit heeft. Een dader par excellence die overal de schuld van krijgt maar totaal ongrijpbaar is.

Binnenshuis manifesteert hij zich als tocht, ook verschrikkelijk, kun je heel erg ziek van worden; verkoudheid, stijve nek, allerlei soorten spierkrampen. Gisteren heeft Oma nog de deur open laten staan waardoor Sarah's beeldje van de kast is gekukeld. Maar zonder tocht geen verkoeling in de zomer en zonder wind geen wolken die bewegen en geen regen die de velden bevalt.

Enigzins beduusd door de ongewoon hoge vlucht die zijn gedachten hadden genomen ging Tingeling weer zitten. Ter afleiding sloeg hij weer een pagina van de krant om en las: ‘De afgelopen weken waren er even sterke concentraties smog boven Nederland als drie jaar geleden, maar de aandacht voor het verschijnsel was deze keer vrijwel nihil. Drie jaar geleden was de smog dagelijks nieuws en waren er hevige discussies over de vraag of het verkeer stilgelegd moest worden. Naar aanleiding daarvan overlegde men over betere gedragslijnen in geval van smog. Minder paniek veroorzaken was de bedoeling. Men weet de onrust over smog aan het gebruik van alarmerende termen. Daarom werden er nieuwe termen bedacht. In plaats van “waarschuwingsfase” en “alarmfase” verzon men “geen smog”, “matige smog”, “ernstige smog”. De verandering van woorden had meer effect dan men zich had kunnen voorstellen. Afgelopen maandag zou het volgens de oude termen om een waarschuwingsfase zijn gegaan, maar nu was het echter “matige smog” en geen mens maakte zich druk.’

Geen kwaad idee, dacht Tingeling, en zonder de wind zou het nog veel erger zijn geweest. Hij scheurde het berichtje uit, vouwde de krant dicht, stond op, propte de krant in de pedaalemmer naast het bureau,

[p. 165]

liep naar het raam en sprak op luide toon tegen niemand in het bijzonder: ‘maar daar kan ik nu om redenen van ruimte- en tijdsgebrek niet dieper op in gaan.’

Tingeling in gesprek

- Ik ben al zo ontelbaar vaak trappen op en af gelopen dat je zou denken dat ik dat slapend zou kunnen doen.

- Zeker

- Maar gisteren droeg ik een kartonnen doos de trap af die zo groot was dat ik er niet overheen kon kijken en toen wisten mijn voeten niet goed meer hoe je dat doet, traplopen.

- Dat ken ik. Een verhuizing?

- Nee, maar ik heb het ook weleens zonder doos. Dan weet mijn voet ineens niet meer waar de volgende trede is, die kan zich dan overal bevinden, of er zelfs helemaal niet meer zijn. Gek, maar dat is dan wat mijn voet eventjes denkt.

- Iets normaals wordt onverklaarbaar vreemd, bedoel je dat?

- Soms weet ik ineens niet meer hoe je ‘misschien’ spelt, of ‘sleutel’.

- Dat heb ik weleens met het woordje ik. Je staat op, je zet koffie, je loopt wat rond in je huis en je gaat naar de bakker. ‘Wat mag het zijn,’ vraagt het meisje. En dan lukt het niet om ‘ik wil’ te antwoorden, want dat zit dan vast in je mond als een stofzuigerzak.

- Ja, daar sta je dan.

- ‘Broem’ dacht ik.

- Hoe kreeg je nou je brood?

- Oh, wijzen en een vinger opsteken. Converseren als een tourist.

- Ik ken iemand die zomaar ineens begon te hikken en niet meer op kon houden. Dus hij naar het ziekenhuis. Daar hebben ze hem dagenlang vastgehouden voor onderzoek tot ze d'r achter kwamen dat er een spiertje in zijn middenrif was ontstoken. Hij was volkomen uitgeput want hij had drie nachten geen oog dicht kunnen doen. Het heeft wel een maand geduurd voordat hij weer ‘ik’ kon zeggen. Daar had ‘ie echt een diepe weerzin tegen opgebouwd.

- Je hebt ook mensen die voortdurend in de je-vorm over zichzelf praten.

- Ja, dat zijn de echte narcisten, die spelen fort-da met zichzelf. Het zijn je-gelovigen die willekeurig welke luisteraar urenlang gijzelen met exegeses van ‘wat je dan voelt, je dan denkt en je dan zegt’.

- En het koninklijke ‘wij’, wat vindt je daar van?

- Dat vinden wij veel sympathieker, het schept ruimte voor theater.

[p. 166]

- Aha! Dit advies van de minister beschouwen wij als een sigaar uit eigen doos.

Tingelings favoriete grap

Zonder twijfel is Tingelings favoriete grap die over de twee zandkorrels. Als hij in een zonnig humeur is overvalt hem een zekere gretigheid om die grap over het voetlicht te brengen; ook in het gezelschap van mensen waarvan hij zelf best weet dat die hem al eerder hebben gehoord. ‘Ken je die grap van die twee zandkorrels,’ vraagt hij dan. ‘Nee,’ moet je dan zeggen. ‘Wel, er lopen twee zandkorrels door de woestijn,’ begint Tingeling, ‘en nadat ze zo een tijdje door de verzengende hitte hebben gesjokt stoot de ene zandkorrel de andere aan en zegt zo onopvallend mogelijk, “pssst, gewoon doorlopen en niet omkijken, ja nee, niet omkijken: ik geloof dat we worden gevolgd”.’

Tingelings eerste en laatste aforisme

Het gelach van het publiek in bijvoorbeeld een theaterzaal is het geluid van mensen die zichzelf feliciteren.

Toespraak van Tingeling tot een gehoor van semioten

In een causerie over het onderwerp ‘eten’ heb ik de eerbiedwaardige Philip Mechanicus horen beweren dat men al eeuwen en eeuwen een valse voorstelling heeft van de vrucht die aan de boom der kennis hing in de hof van Eden. Met tal van argumenten toonde hij aan dat het veel waarschijnlijker is dat dat de vrucht waarvan Eva en Adam een fatale hap namen geen appel is geweest maar een banaan. Afgezien van de agrarische argumenten met betrekking tot de fruitteelt in het stroomgebied van de Eufraat en de Tigris, die zijn idee plausibiliteit verlenen, bezit zijn gedachte een hoge mate van symbolische evidentie. Gezien zijn vorm lijkt de banaan een veel geloofwaardiger verlokker dan een appel. Wie weet was er van Eva's zijde sprake van een waarnemings- en interpretatiefout. Zonder verder in te willen gaan op kwesties omtrent de historische juistheid van het Oude Testament en de spanningsvolle relatie met Darwins evolutietheorie, wil ik er ten overvloede op wijzen dat de mensen van de apen afstammen. En iedereen weet waar apen van houden en wat ze het liefst eten. Afgezien van het erotische aspect is er

[p. 167]

ook een cognitief aspect. De banaan hing namelijk aan de boom der kennis. Door daarvan te eten belandde de mens in het rijk van het weten. Hij kon de hele wereld gaan beschouwen, gaan beoordelen, gaan interpreteren: alle dingen incluis zichzelf, met alle zelfreflexieve onzekerheden vandien. De zondeval als een leergang. Wat dat eten van de boom, dat bijten in de vrucht betreft, is het niet toevallig dat een van de meest basale onderzoeksmethoden hieraan gerelateerd is. Als kleuters iets willen onderzoeken (‘wat is dit?’) dan steken ze het in hun mond. Goede onderzoekers zijn dan ook vaak oraal en verbaal ingestelde personen. Ik kan hier niet uitgebreid ingaan op de relatie tussen concepten en spenen, maar ik wil wel even refereren aan de in dit verband saillante opmerking die de kennisarcheoloog Michel Foucault maakte aan het slot van het beroemde rondetafelgesprek over lichaam, kennis en pedagogie: ‘Ik leg al mijn openbare en private ambten neer. De schaamte overmant mij! Ik bedek mijn hoofd met as! - ik wist niet wanneer de fopspeen werd uitgevonden!’ (Ornicar 10, juli 1977, Parijs)

Een volgende banaan die ik ter sprake wil brengen bevindt zich in een gedicht dat maar een regel lang is. De schrijver ervan, Bruce Andrews, behoort tot de laatste ouderwets avantgardistische beweging die in de jaren tachtig het literaire leven in Amerika onveilig heeft gemaakt onder de verzamelnaam l-a-n-g-u-a-g-e. Het gedicht luidt inclusief de aanhalingstekens en de komma als volgt:

‘Bananas are an example,’

Aan deze geheimzinnige regel wijdde de criticus Nanos Valaoritis het volgende commentaar: ‘in what way does this sentence differ from the poetic metaphor of the modernist style? It is that it is truncated. An “example” of what? The sentence remains open, available to multiple continuations. It thrusts polysemanticism into a new space. It is no longer a question of allusive obscurities, as in Pound, Eliot and Olson, nor of the metaphorical system of surrealism .... It adresses in the present the ambiguity that language itself possesses and requires collaboration from the reader.’ Geruime tijd heb ik niet geweten of ik moest lachen of huilen om het gedicht en/of om het commentaar tot een vriendin mij vertelde over een documentaire waarin een diervriendelijke vorm van apenvangst werd getoond. Om de dieren niet hardhandig te hoeven vangen (bijvoorbeeld door ze te beschieten met injectienaalden) had men een simpele oplossing bedacht. Men plaatste op een open plek een grote doos met aan de bovenkant een rond gat dat net groot genoeg om een apenarm door te laten. Op de bodem van de doos lagen bananen. Na een tijdje kwam er een nieuwsgierige aap tevoorschijn die behoedzaam

[p. 168]

naar de doos liep. Hij snoof de lucht op en ontdekte de bananen. Met een soepele beweging stak de aap zijn arm in de doos en greep er een vast, maar de opening was niet wijd genoeg om er een banaan overdwars doorheen te trekken. Verbaasd keek de aap om zich heen en trok nog eens. Snel kwamen nu de onderzoekers uit hun schuilplaatsen tevoorschijn en liepen op hem af. De aap keek wild om zich heen maar liet de banaan niet los. Aldus werd hij met een eenvoudig werpnet gevangen. vangen. Toen mijn vriendin dat vertelde dacht ik ‘aha, dat is wat die Andrews met zijn intrigerende regel wil uitlokken’. Hongerig naar betekenis proberen wij zijn bananen te bemachtigen en raken vervolgens verstrikt in de netten van interpreten als die Valaoritis.

De eerlijkheid gebiedt mij te vermelden dat dit slechts een van de mogelijke duidingen is. Je kunt je namelijk ook afvragen of het niet Valaoritis is die gevangen wordt. In dat geval is een zekere mate van mededogen op zijn plaats.

De laatste banaan die ik ter sprake wil brengen, treffen we aan in de hand van een kennis van mij, Niccolo Selva, een sterrenkundige die zich vooral bezighoudt met de zwarte gaten. Ondanks het feit dat hij professor is beweegt hij zich absoluut niet verstrooid door het leven en hij is ook nooit iets kwijt. De enige uitzondering daarop is de paraplu. Paraplu's verliest hij voortdurend.

Onlangs begon het te regenen juist op het moment dat hij naar buiten, naar de bibliotheek wilde gaan. Hij wist zeker dat hij een week daarvoor een nieuwe paraplu had gekocht, maar hoe hij ook zocht, geen spoor. ‘Het regende pijpestelen, dus zette hij een pot thee en ging temidden van de stapels paperassen op de grond zitten met zijn rug tegen de verwarming. Hij dronk met voorzichtige teugjes van zijn thee terwijl hij nadacht over het fenomeen. Waarom verloor hij nooit iets anders dan plu's? Was het misschien iets psychologisch: je zou kunnen zeggen dat de paraplu gezien zijn vorm behoorde tot de categorie van de phallische voorwerpen. Dat kon wel waar zijn maar je zou net zo goed tegenovergestelde associaties kunnen aanvoeren. Het was per slot een object dat hem beschermde, dus eigenlijk ook een symbool van moederlijke dinges. De telefoon ging. Hij stond op en handelde het gesprek zo snel mogelijk af met korte maar krachtige jaja's en neenee's. Van de fruitschaal op de tafel bij het raam bij het raam nam hij een banaan en ging weer zitten met zijn rug tegen de verwarming. Hij pelde de banaan zorgvuldig af en nam een hap. Wie weet bevalt het mij niet dat mijn hoofd door een kap wordt afgeschermd van de open ruimte van de hemel. Hij proefde de gedachte maar bij nader inzien vond hij het allemaal te ver gezocht. Zo mijmerde hij nog een tijdje door terwijl hij de banaan opat. Langzaam verschoof zijn aandacht van de paraplu naar

[p. 169]

andere beslommeringen tot hij zich realiseerde dat er gewerkt moest worden. Hij stond op en liet de bananeschil in de prullenmand vallen. Door het keukenraam zag hij dat het inmiddels was opgehouden te regenen. Hij waste zijn handen en liep naar de gang. Daar deed hij zijn overjas aan en bedacht terwijl hij de voordeur opende: ‘goed beschouwd is wachten ook een vorm van droogblijven, en, tsja, eigenlijk geldt hetzelfde mutatis mutandis voor interpreteren.’