Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1997 (nrs. 77-80)

[p. 104]

R.H. van den Hoofdakker
Aantekeningen over Collega Zielknijper

Graag had ik leven en werk van collega Zielknijper vanuit twee gezichtspunten willen bespreken, nog liever uit drie, maar gezien de tijd zal ik mij tot één gezichtspunt beperken. Men moet het bovendien in lezingen en voordrachten over onderwerpen nooit ingewikkeld maken, is mijn ervaring, het leidt tot vragen achteraf en dat is vervelend, voor de spreker en voor de lezingbezoeker. Laat ik dus ook de beide gezichtspunten die nu niet aan de orde zullen komen ook niet noemen. Het zou aanknopingspunten kunnen bieden voor kritiek op eenzijdigheid van mijn betoog, en daar is het mij beslist niet om te doen. Het is juist mijn bedoeling dat u het met mij eens zult zijn; deze lezing beoogt geen discussie, laat staan een debat, integendeel, ik hoop met mijn betoog ieder meningsverschil te vermijden. Het gaat om een collega psychiater, en het lijkt me goed voor het nederlandse volk dat het niet opgescheept wordt met intercollegiale meningsverschillen. De mensen, om met Bolkestein te spreken: ‘de mensen in het land’, moeten het gevoel krijgen dat die meningsverschillen er niet zijn onder degenen die voor hun zieleheil boven hen zijn gesteld. Ik zal dan ook bij de bespreking van mijn collega uitsluitend positieve opmerkingen maken.

Laat ik beginnen met te stellen dat onze maatschappij in het algemeen en de maatschappij der geneeskunst in het bijzonder, gelukkig moeten zijn met deze zielkundige. Het moge zo zijn dat hij slechts op papier bestaat, dit mag ons niet verleiden tot de gedachte, dat Zielknijper een gefantaseerde figuur zou zijn. Onderzoek naar de relatie tussen fantasie en werkelijkheid heeft voldoende aangetoond dat er zonder werkelijkheid geen fantasie kan bestaan. Als, met andere woorden, de werkelijkheid niet zou bestaan, zouden wij haar niet kunnen fantaseren. Het is dus niet onverantwoord om deze zielkundige als een reële persoon te beschouwen. Als hij niet bestond, zou hij niet gefantaseerd kunnen worden. Juist daarom moeten wij, het nederlandse volk en ik, zijn collega, zo bijzonder gelukkig zijn. Hij is, meer nog dan wij, een nobel mens en een eminent vakman, die echt bestaat en dat zie je helaas weinig.

Over de ontwikkeling van collega Zielknijper kan ik heel kort zijn.

[p. 105]

Hij is wat dat betreft een echt psychiater. Niemand weet waarom de jonge Zielknijper ooit de roeping heeft gevolgd psychiater te worden, maar het is een vraag die door zijn optreden ook nooit opkomt. Ik zal die dus ook niet behandelen. Hij straalt iets uit waardoor het duidelijk is dat hij altijd al psychiater was en dat altijd zou blijven: een geboren psychiater wordt uiteindelijk uiteraard inderdaad psychiater, de woorden zeggen het al.

Kon ik over zijn ontwikkeling kort zijn, bij de uitoefening van zijn vak wil ik graag wat langer stilstaan. Het allerbelangrijkste punt wil ik het eerst noemen. Dat lijkt mij het beste in een lezing. Persoon en vakman zijn bij collega Zielknijper niet te scheiden. Voor mensen met een wetenschappelijke scholing als de mijne is er bij niemand plaats voor de persoon en voor iemand met een persoonlijkheid als de zijne is er bij niemand plaats voor wetenschap. Bij hem wel. Men zou kunnen zeggen dat hij een wetenschappelijke persoonlijkheid genoemd kan worden, respectievelijk een persoonlijke wetenschapsman. ‘Geschoolde liefde’ heeft hij zichzelf en zijn vak wel eens in alle bescheidenheid genoemd. En terecht. Zonder zijn scholing zou hij niet kunnen liefhebben en zonder liefde zou hij niet geschoold zijn.

Dit zeldzame amalgaam van persoonlijkheid en vakmanschap stelt collega Zielknijper in staat ook leven en werk te doen samenvallen. Er is in wezen voor hem geen levensprobleem dat niet tot zijn vakgebied behoort en omgekeerd: zijn vakkennis stelt hem in staat alles in het leven als problematisch te zien. Bovendien maakt de vervlochtenheid van persoon en vakman het mogelijk om de scheidslijn tussen subjectiviteit en objectiviteit op te heffen: wat hij beschouwt als werkelijk ìs dat ook en wat werkelijk ìs openbaart zich onherroepelijk als hij er zich over buigt.

Het spijt me dat ik nu even technisch moet worden, maar het is nodig voor het vervolg van dit verhaal. Het psychiatrisch handelen bestaat uit enkele fasen: een diagnostische en een therapeutische. In de diagnostische fase vraagt de zielkundige zich af of de denkbeelden, de gevoelens en de handelingen van degene die zich al dan niet vrijwillig in zijn spreekkamer bevindt normaal zijn of abnormaal. Zijn ze abnormaal dan brengt hij deze abnormaliteiten onder in een ziektebeeld. Vervolgens tracht hij de oorzaken van dit ziektebeeld te achterhalen. Zijn deze duidelijk dan kan de therapeutische fase aanvangen. Het is wellicht moeilijk te volgen, maar het moest toch worden uitgelegd.

Wanneer we collega Zielknijper recht willen doen, dan zullen we hem in deze fasen moeten volgen. Bij het diagnostiseren is het vooral de snelheid van inzicht die bewondering afdwingt. Soms nog voordat de persoon tegenover hem uitgesproken is, weet Zielknijper dat er spra-

[p. 106]

ke is van abnormaliteit, sterker nog, hij herkent vrijwel onmiddellijk het ziektebeeld. ‘Dat zie ik zo dikwijls in mijn praktijk’ is een opmerking die vrijwel onmiddellijk valt in een gesprek. Laat ik er aan toevoegen dat door mijn collega in ieder consult een ziektebeeld wordt vastgesteld. Een beter bewijs van vakmanschap is er mijns inziens niet.

Bij de analyse van de oorzaken volgt er meestal een zeer kort vervolg op dit gesprek, waarbij het opvalt dat collega Zielknijper altijd onmiddellijk begrijpt dat de gesprekspartner iets anders bedoelt dan hij zegt, in een fantasiewereld leeft en denkt en voelt en handelt op grond van onbewuste impulsen. Dit betekent dat hij zijn gesprekspartners beter begrijpt dan zij zichzelf begrijpen. Ook dit getuigt van uitzonderlijk vakmanschap. Soms stribbelt de gesprekspartner tegen, maar dat vindt hij onprettig, en terecht, want hij heeft tenslotte gelijk. Niettemin spreekt hij op dergelijke momenten kalmerende woorden, beveelt hij ontspanning aan, vanuit het inzicht dat angst, woede, onrust, gespannenheid en tegenwerking een vlot verloop van de diagnostische fase belemmeren. Als het gesprek op deze wijze weer op gang komt, toont hij zich een geduldig en scherp luisteraar, zelfs tijdens het doornemen van de post en het nadenken over andere zaken. Een zo goed verstaander is een zeldzaamheid in dit vakgebied.

Soms echter wordt de spanning bij de gesprekspartner te groot en voelt deze zich slecht begrepen. In deze gevallen worden de verpleegkundigen, de zwaargebouwde heren Peutjes en Hogel opgeroepen om de gesprekspartner een kalmerend spuitje toe te dienen en in een rustig kamertje te leiden, zodat het diagnostisch gesprek in een later stadium voortgezet kan worden. In het kader van deze lezing, die immers uitsluitend positieve beschouwingen zou bevatten, zou ik hierbij geen kanttekeningen willen plaatsen. Het lijkt mij dus een uitstekende handelwijze. Vele mensen hebben inderdaad, zonder dat zij dat zelf willen, rust nodig.

Er is tegenwoordig een groot aantal zienswijzen op de diagnostiek. Dit heeft het vakgebied in de ogen van velen verwarrend en verdacht gemaakt, maar collega Zielknijper laat zien dat dit onnodig is. Eén zienswijze is voldoende, dat is zijn vaste overtuiging, daar werkt hij mee. Als hij geen bevestiging vindt van zijn diagnostische veronderstellingen, dan betekent dit nooit dat zijn zienswijze onjuist is, integendeel, juist het uitblijven van bevestiging sterkt hem daarin. Waar een psychiater met minder ruggegraat nog wel eens gaat twijfelen aan de juistheid van zijn visie, blijft hij overtuigd van zijn gelijk. Men kan op hem bouwen.

Zijn oordeelsvorming stelt hem in staat na enkele minuten soms reeds met de behandeling te beginnen. Deze bestaat onveranderlijk uit

[p. 107]

gesprekken, waarin de gesprekspartner, die inmiddels patiënt is geworden, wordt gerustgesteld met de mededeling dat er, ondanks alle narigheid, niets aan de hand is, mits hij zich overgeeft. Ook hier bewijst collega Zielknijper zijn betrouwbaarheid. Of therapie nu helpt of niet, therapie dient toch te geschieden. Bij het falen van zijn bemoeienissen zou menig psychiater gaan twijfelen over de juistheid van de behandeling. Zo niet collega Zielknijper. Hem sterkt dit falen in de keuze die hij gemaakt heeft, omdat het de énige keuze is: praten of praten. Hoezeer hij van zijn werkwijze houdt, blijkt bovendien uit zijn teleurstelling als een patiënt geneest en hij de behandeling moet afbreken. Het is de patiënt in de mens die hij zoekt. Ook dit is helaas een zeldzaam attitude.

Al deze eigenschappen hebben collega Zielknijper begrijpelijkerwijs gemaakt tot een zeer gezien medicus, met name bij de autoriteiten van de samenleving. Rommeldam is een overzichtelijke en stabiele samenleving, waarin iedereen zijn plaats kent en de rol die daar bij hoort voorbeeldig speelt. Men kan ook zeggen dat de individuen allen prototypen zijn. De burgemeester, de commissaris, de crimineel, de kruidenier, ze zijn niet een burgemeester, een commissaris, maar de burgemeester, de commissaris, etc, etc. Men kan daardoor wellicht ook beter niet van individuen spreken. Het is de maatschappij die het gedrag dicteert. Dat is natuurlijk heel goed, en omdat dat goed is, moet dat zo blijven. Vanuit dit gezichtspunt is het begrijpelijk dat er gewaakt wordt tegen onvoorspelbaar en afwijkend gedrag. Een zorgzame samenleving is een waakzame samenleving, die afwijkend gedrag terecht ziet als een gevaar voor de maatschappij. Zulk gedrag dient in een zeer vroeg stadium te worden gesignaleerd en geredresseerd. Gelukkig weet de psychiater hoe dit moet. Liefde voor de gemeenschap en wetenschappelijke kennis stellen hem daartoe in staat. Het is daarom terecht dat ook Rommeldam over een psychiater en een sanatorium voor geestes- en zielsziekten beschikt en dat deze een centrale rol vervullen bij het handhaven van de stabiliteit. Collega Zielknijper is, juist omdat ook hij een stereotiepe psychiater is, met die verbazingwekkend brede kennis op gebieden als de filosofie, de sociologie, de psychologie, de pedagogiek, de psychopathologie en de geneeskunst, de meest geschikte figuur die men zich kan voorstellen. Uiteraard zien de burgers dit in, ook dit behoort tot de stereotypie van de burger, dat hij inziet, hij betaalt er immers voor.

Een probleem voor collega Zielknijper lijkt te zijn dat de burgers die naar hem verwezen worden - consulten op eigen initiatief zijn in een stabiele maatschappij uiteraard een uitzondering - hun eigen afwijkingen niet inzien. Zij houden, anders gezegd, voor waar wat onwaar is en omgekeerd natuurlijk. In de psychiatrie is dit een schijnprobleem. Als

[p. 108]

dit fenomeen zich niet zou voordoen, zou er geen psychiatrie bestaan. Het behoort tot deze professie om dit fenomeen te verklaren in termen van een probleem van de patiënt en niet van de wetenschap. Deze heeft immers reeds eeuwenlang vastgesteld wat waar is en onwaar en is daar nog steeds mee bezig. Collega Zielknijper is de ideale bemiddelaar tussen patiënt en maatschappij in dit opzicht. Hetzelfde geldt voor ethische kwesties. Burgers die naar hem worden verwezen zien vaak voor goed aan wat kwaad is en omgekeerd. Dit is gevaarlijk. Maar geen probleem voor Zielknijper. Staat hem immers niet een diepgaande filosofische kennis van de ethiek tot zijn beschikking? Welnu, in dit licht is psychiatrie voor een vakman als collega Zielknijper een peuleschil. Wie kwaad aanziet voor goed dient te worden opgesloten en liefdevol gestraft. En wie wat goed is als kwaad beschouwt, heeft rustgevende gesprekken nodig over de jeugd.

Afwijkend gedrag komt in een stabiele samenleving zoals Rommeldam altijd tot stand door krachten van buitenaf. Burgers worden vergiftigd of behekst door binnendringende buitenstaanders, waardoor vreemde inzichten ontstaan die de samenleving ontwrichten. Men zou op grond hiervan verleid kunnen worden tot de gedachte dat de lijders aan deze vreemde inzichten slachtoffers zijn. Dit is een verkeerde gedachte. Indien de patiënt geen slachtoffer is van zijn eigen samenleving dan dient hij verantwoordelijk te worden gesteld. Hier is collega Zielknijper soms ogenschijnlijk zwak in. Het is slechts schijn. Op geleide van de gezagsdragers van zijn maatschappij stelt hij toch telkens weer de patiënt centraal en zo hoort het ook. Hij dient daarmee de zwakken en de sterken.

Dit leek mij een goede slotzin, ware het niet dat het bij lezingen gebruikelijk is terug te keren naar het begin. Dat doe ik bij deze.

Lezing gehouden tijdens het Bommelsymposium in Haarlem georganiseerd door de K.L. Poll Stichting voor Kunst en Wetenschappen.