Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1997 (nrs. 77-80)

[p. 132]

Cyrille Offermans
Schrijver met de zweep
Over Canetti en Kraus

Het is niet overdreven Elias Canetti (1905-1994) een Weens schrijver te noemen, ook al werd hij geboren in de oriëntaals aandoende stad Rustschuk in Bulgarije, in het zelfbewuste, beschermde en rijke koopmansmilieu van uit Spanje afkomstige joden. Via Manchester, Wenen (waar hij het uitbreken van de eerste wereldoorlog meemaakt), Zürich en Frankfurt komt hij in 1924 andermaal, maar nu voor langere tijd, naar Wenen om er scheikunde te studeren. Afgezien van een paar onderbrekingen, waarvan één, in 1928, in Berlijn, verblijft hij daar tot 1938, als hij naar Londen emigreert. In Wenen doet Canetti de voor zijn schrijverschap beslissende maatschappelijke en intellectuele ervaringen op; de ingrijpendste is de ontmoeting met Karl Kraus.

Canetti heeft zijn levensgeschiedenis tot 1937 uitgebreid en met een onwaarschijnlijk geheugen voor data en details van allerlei aard beschreven in een drietal intrigerende boeken vol pregnante portretten en karakterschetsen: Die gerettete Zunge (1977), Die Fackel im Ohr (1980) en Das Augenspiel (1985), die alledrie ook in het Nederlands zijn vertaald. In Die Fackel im Ohr, de titel verwijst natuurlijk al naar Kraus, vertelt Canetti hoe hij op 17 april 1924 getuige was van diens driehonderdste lezing, en wel in bewoordingen die in grote lijnen overeenkomen met die van het uit 1965 stammende essay over Kraus, waarvan hierna de vertaling volgt. Nog meer dan door het retorische en pantomimische talent van de spreker wordt Canetti geobsedeerd door de toehoorders, die al bij de eerste de beste pointe, in feite niet meer dan een toespeling voor de goede verstaander, in een gelach uitbarsten waar hij van schrikt. Het klinkt fanatiek en dreigend, ja zelfs ‘hongerig’- de suggestie is duidelijk, zo meteen zullen ze het door Kraus aan de kaak gestelde slachtoffer verscheuren.

Verderop in dit boek vertelt Canetti een anekdote die voor zijn geestelijke ontwikkeling waarschijnlijk de belangrijkste uit de levensgeschiedenis is: die over de gebeurtenissen van 15 juli 1927. Canetti leest in de krant dat er op arbeiders is geschoten en dat de moordenaars door de rechtbank zijn vrijgesproken, volgens de krant is dat een rechtvaardig vonnis. Dat veroorzaakt bij Canetti eenzelfde woede als bij de Ween-

[p. 133]

se arbeiders, die zich vanuit alle richtingen spontaan en in groten getale naar het Paleis van Justitie in Wenen begeven, waar Canetti zich bij hen aansluit. Ze steken het paleis in brand, waarna de politie het vuur op hen opent met het gevolg dat er negentig doden vallen. Dan ziet Canetti in een zijstraat een ambtenaar die vertwijfeld en met de armen omhoog staat te jammeren dat nu alle akten verbranden, een groteske scène die Canetti zo verbijstert dat hij de man bits toevoegt: ‘Beter dan mensen!’

Het belang van deze anekdote is meervoudig. Om te beginnen vormen deze gebeurtenissen voor de schrijver de directe aanleiding zich intensief met het verschijnsel massa en macht te gaan bezighouden, zeker ook omdat hij hier aan den lijve heeft ervaren wat het betekent om willoos op te gaan in de massa; het is een zo indrukwekkende gebeurtenis dat hij de opwinding van die dag drieënvijftig jaar later, als hij er in zijn levensgeschiedenis verslag van doet, nog steeds voelt tot in zijn botten. Vervolgens is het zo dat die over zijn akten jammerende ambtenaar in veranderde vorm, als amorele, van de wereld geïsoleerde boekengek, als ‘een hoofd zonder wereld’, is terug te vinden in Canetti's belangrijkste literaire schepping, professor Kien (aanvankelijk, en niet erg gelukkig, Kant geheten) in Die Blendung (Het martyrium), die hij samen met zijn bibliotheek in vlammen laat opgaan. En ten slotte is de nasleep van de gebeurtenissen van deze 15de juli, door Canetti aansluitend verteld, van grote betekenis gebleken voor zijn absolute opvattingen over de verantwoordelijkheid van de schrijver. En zo kom ik vanzelf weer terug bij Kraus.

Zwaar aangeslagen als hij was, werd Canetti wekenlang achtervolgd door de herinneringen aan de brand en het massacre. Het verbijsterde hem dat de Weense intelligentsia er het zwijgen toe deed, dat niemand zijn stem verhief - op Karl Kraus na.

Dat kan hem niet echt verbaasd hebben: Kraus was ook een van de weinigen die principieel en met inzet van al zijn satirische krachten protest had aangetekend tegen de eerste wereldoorlog, ‘en niet pas toen hij door de nederlaag tot andere gedachten was gebracht, zoals de meeste anderen. Uit haat tegen de oorlog heeft hij zijn eigen partij (...) van meet af aan de nederlaag toegewenst, zoals tal van profeten; de partij waar hij werkelijk toe behoorde, was die van de slachtoffers en dat sloot zowel mensen als dieren in.’ (Boeiend, en indirect blijk gevend van zelfkennis, is trouwens de observatie die Canetti hierop - ik citeer uit zijn aantekeningen in Das Geheimherz der Uhr. Aufzeichnungen 1973-1985, 1987 - laat volgen: ‘Het zou naïef zijn te verwachten dat zo'n activiteit zonder pathos te volvoeren was. Wij, die zeer goede redenen hebben om pathos te wantrouwen, kunnen niet met terugwerkende kracht uitgerekend hem pathos kwalijk nemen of het zelfs willen

[p. 134]

uitbannen. Zo er al een legitiem pathos bestaat, dan is het wel het zijne.’)

Zoals gezegd: ook nu protesteerde Kraus. Overal in Wenen had hij aanplakbiljetten opgehangen, waarop hij de commandant van politie die verantwoordelijk was voor het bevel op de arbeiders te schieten, opriep om af te treden. Zonder succes, natuurlijk, maar voor Canetti was dit eenzame protest niet alleen het superieure bewijs van Kraus' morele moed, het was ook het enige wat hem in deze vertwijfelde dagen overeind hield.

Voor Canetti's hoge opvattingen over de morele dimensie van het schrijverschap is zijn verblijf in Berlijn, in 1928, van belang, de stad die hem, in vergelijking met het nogal steriele Wenen, als een levendig bolwerk van intellectuele en artistieke activiteiten voorkwam. Maar toch stelt Berlijn hem hevig teleur. De kunstenaars die hij leert kennen - Brecht, de gebroeders Herzfelde en Grosz vooral - zijn hem te cynisch (Isaak Babel is de enige uitzondering), de Dreigroschenoper beschouwt schouwt hij als het schoolvoorbeeld van onwaarachtige kunst. De zelfingenomenheid van zowel de maker als het publiek vervult hem met afschuw. Met Brechts idee van satire is hij het volledig oneens, en voor de tekeningen van Grosz geldt hetzelfde - in Canetti's ogen kan het geen echte satire zijn als iemand door de obsceniteiten die hij uitbeeldt eerder wordt aangetrokken dan afgestoten.

Omstreeks deze tijd begint ook het absolute gezag van Kraus te tanen. Beslissend in dat proces is Canetti's kennismaking met Büchner, kort nadat hij (op 26-jarige leeftijd!), Die Blendung heeft voltooid. Na Lenz geeft hij alle verdere romanplannen (aanvankelijk had hij een reeks van acht boeken op het oog) op. In Das Augenspiel maakt hij duidelijk dat het vooral Büchner is die hem de ogen heeft geopend voor wat hem aan Kraus niet bevalt: ‘De ondergangsvisioenen die ik tot dusver aaneengeregen had, stonden nog onder de invloed van Karl Kraus. Alles wat er gebeurde, en er gebeurde altijd het ergste, gebeurde zonder opgave van redenen en het gebeurde naast elkaar. Het was vanuit een schrijvend iemand gehoord en het werd aan de kaak gesteld. Het werd van buiten aan de kaak gesteld, en wel door degene die schreef, en boven alle ondergangstaferelen hield hij zijn zweep. Deze zweep gaf hem geen rust, zij joeg hem overal langs, hij hield alleen stil als de zweep gehanteerd moest worden, en nauwelijks was de straf ten uitvoer gebracht, of zij joeg hem verder.’ Zo'n schrijver, zo'n ‘schrijver met de zweep’, wil Canetti niet meer zijn. Voor zijn toekomstige eigen toneelwerk (Hochzeit, Komödie der Eitelkeit en Die Befristeten) zou het zoveel humanere ‘zichzelf-aan-de-schandpaal-stellen’ van Wozzeck bepalend worden.