Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1996 (nrs. 73-76)

[p. 83]

Anthony Akerman
Herinneringen aan bert schierbeek

Op een hete middag in augustus 1975 ging ik voor het eerst naar de Koninginneweg om Bert Schierbeek te ontmoeten. ‘Hij heeft een prachtige kop en een mooie stem,’ zei men tegen mij. Wij zochten een Nederlandse dichter die bereid zou zijn op te treden als ‘tussenpersoon’ bij een voorstelling van het Zuidafrikaanse dichterscollectief Mayibuye. De gelegenheid was een manifestatie ten behoeve van Zuidafrikaanse politieke gevangenen. Bert heeft meteen ingestemd en zijn prachtige kop en mooie stem ter beschikking gesteld van de strijd tegen de apartheid.

Vanaf dat moment kwam ik regelmatig bij Bert en Thea over de vloer. Ze waren zeer gastvrij en hebben alles gedaan om mij me in Amsterdam thuis te laten voelen. Eigenlijk waren ze de eerste Nederlanders met wie ik echt bevriend raakte. Ik was een ambitieuze jonge regisseur met een toneelstuk onder mijn arm. De aabn had mij naar Nederland gehaald met de bedoeling dat ik een stuk van Athol Fugard zou regisseren. Daar had ik een vertaling van nodig. Ik dacht - vrij opportunistisch, geef ik toe - dat als Bert het stuk zou vertalen, ik twee vliegen in één klap zou slaan: de vertaling zou goed zijn en zijn naam zou het projekt een grotere kans van slagen geven. Achteraf besef ik hoe brutaal die vraag was. Ik vroeg Bert om tijd en energie in iets te steken zonder enige garantie dat hij er ooit een cent voor zou ontvangen. Bert had maar één voorwaarde: we moesten het samen doen.

Zodoende heb ik Bert nog beter leren kennen. Engels was één van de vele talen die hij goed - en met humor - beheerste en het was een voorrecht om door hem, in mijn eigen taal, ingewijd te worden in de voor mij mysterieuze Nederlandse kunstwereld. En aan Berts schrijftafel begon ik voor het eerst wat Nederlands op te steken. Bert was net zo oud als mijn vader en zijn eerste boek verscheen vóór mijn geboorte. Toch vond ik hem nooit oud. Misschien kwam dat deels door het feit dat hij jonge mensen serieus nam, interessant vond en een kans gaf. Jaren later, nadat hij een paar keer in het ziekenhuis opgenomen was geweest

[p. 84]

en met een stok moest lopen, was hij wel broos, maar geestelijk bleef hij jong.

Berts vertaling kwam heel gauw op de planken. Verklaringen na een arrestatie onder de Immoraliteitswet ging in mei 1976, tijdens de ‘Kunst Contra Apartheid’-manifestatie, in Theater Bellevue in première. Toen besloten we nog een stuk van Fugard, Boesman en Lena geheten, samen te vertalen. Dat deden we op dezelfde wijze en onder dezelfde voorwaarden in zijn huis in Nogemont in Noord-Frankrijk. We zaten op 16 juni van hetzelfde jaar te vertalen toen de opstand in Soweto begon. Boesman en Lena is een soort liefdesverhaal. In dit stuk staat de kritiek op het mensonterende systeem van het ‘oude’ Zuid-Afrika niet voorop, hij is eerder impliciet.

Maar twintig jaar geleden was het toneel in Nederland zeer verdeeld. Enerzijds had je ‘gewoon’ toneel. Anderzijds had je vormingstoneel. Als stuk hoorde Boesman en Lena eerder tot ‘gewoon’ toneel, maar Zuid-Afrika en de apartheid hoorden tot het vormingstoneel. Het stuk was niet makkelijk in een hokje te plaatsen en daarom duurde het nog vijf jaar voor Berts vertaling werd opgevoerd.

Bert en ik waren al bevriend toen mij verteld werd dat hij een ‘moeilijke’ schrijver zou zijn. Toen was mijn Nederlands nog gebrekkig en ik kende zijn oeuvre niet. Mijn eerste kennismaking met zijn gedichten was bij een voorstelling van Poëzie Hardop. Ineke Holzhaus droeg gedichten voor uit De deur. Die vond ik prachtig, ontroerend en glashelder. Maar misschien was De deur een uitzondering en misschien scheelt het als je de dichter kent en zijn stem in je hoofd hebt terwijl je zijn werk leest. Aan tafel in de Smoeshaan legde Bert drie bierviltjes naast elkaar om de onderliggende relatie te illustreren van een drieluik dat hij zou gaan schrijven. Die boeken zijn Weerwerk, Binnenwerk en Betrekkingen geworden. Die heb ik verslonden, maar intussen kende ik de personages die erin en eruit liepen - Thea Tut uit Amsterdam, Marcel Baillon uit Nogemont, Pepe en Eulalia uit Formentera. Volgens mij is Bert geen moeilijke schrijver. Hij was gewoon moeilijk onder te brengen. In een land waar woorden als ‘vernieuwend’ en ‘eigenzinnig’ bijna als maatstaf worden gehanteerd om kunstwerken te beoordelen, wordt het je niet in dank afgenomen als je dat echt bent. Bert Schierbeek was uniek in de ware zin des woords.

In 1979 heeft Poëzie Hardop een voorstelling gewijd aan het werk van Bert. De spelers waren Ineke Holzhaus, Arend Bulder en Rutger Weemhoff; de regie werd aan mij toevertrouwd. Bij Poëzie Hardop

[p. 85]

kwam de tekst gewoonlijk tot stand door een selectie die spelers en regisseur samen maakten. Bij deze produktie ging het anders. Jan Kassies stelde een bedrag beschikbaar opdat Bert tijdens het repetitieproces aanwezig kon zijn. Het was ook de bedoeling - van Jan Kassies althans - dat Bert nieuwe teksten voor deze produktie zou schrijven. Daar dacht Bert anders over. Hij had in een periode van dertig jaar al het een en ander geschreven en dat vond hij voldoende materiaal voor Een tik tegen de lucht. Toch heeft Bert zijn gage verdiend en een onmisbare bijdrage geleverd aan een produktie die het publiek helemaal niet ‘moeilijk’ vond. En op den duur schreef hij toch een nieuwe tekst speciaal voor Jan Kassies. Ik stond erbij toen hij die aan de deur van diens kantoor bevestigde met een punaise. De tekst luidde:

de dichter dicht
als de weerlicht
en dan is het
weer licht

Ik heb zeventien jaar in Amsterdam gewoond en ik heb me altijd bij Bert en Thea thuis gevoeld. Daarom had het zo'n bijzondere betekenis voor mij dat ik gastheer mocht spelen toen zij Zuid-Afrika in maart 1992 bezochten. Al ben ik nu heel ver van Amsterdam, ik weet dat de stad een stuk minder aardig is geworden zonder Bert Schierbeek.

Johannesburg, september 1996