Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1996 (nrs. 73-76)

[p. 71]

Nicolaas Matsier
Acte de présence
Over Lidia Ginzburg

Toen uitgeverij Pegasus in 1988 Omsingeld. Notities van een belegerde publiceerde, was er zo goed als niemand die ook maar bij geruchte gehoord had van de schrijfster, Lidia Ginzburg. Achteraf gezien vlak voor haar dood, maakte de bejaarde literatuurwetenschapster haar debuut als schrijfster, in Nederlandse vertaling. Haar Russische debuut in boekvorm had niet zo lang daarvoor plaats gehad, in de periode Gorbatsjov. Dat wil dus zeggen: kort voordat het IJzeren Gordijn voorgoed opengetrokken werd. Lidia Ginzburg omspant met de jaartallen van haar leven, 1902 en 1990, de era waarin Petersburg Petrograd, Petrograd Leningrad, en Leningrad tot slot weer Petersburg werd.

Zij overleefde de vooroorlogse Stalinistische zuiveringen, het Duitse beleg van Leningrad (1942-1944), en het naoorlogse antisemitisme van de jaren vijftig, terwijl en hoewel zij zich in het hart bevond van literair Leningrad. Zij heeft daar ‘iedereen’ gekend, van Mandelstam tot Brodski.

Ik ontleen mijn kennis goeddeels aan het nawoord bij de Nederlandse vertaling van de hand van Kees Verheul, die Lidia Ginzburg in 1967 leerde kennen, en aan het voorwoord bij de Engelse vertaling door Alkesandr Koesjner, die haar in 1959 leerde kennen.

Lidia Ginzburg had een gedegen, zij het slechts in zeer kleine kring bekende, naam als literatuurwetenschapster. Buitengewoon goed te spreken is Kees Verheul over Ginzburgs studie Over lyriek (1964), die hij maar liefst het beste boek in welke taal dan ook over poëzie noemt. Dat boek geeft een overzicht van de Russische poëzie van Poesjkin tot en met Achmatova, op zo'n manier dat - ik citeer Verheul - ‘een analyse van het taalgebruik van de belangrijkste dichters, geïnterpreteerd tegen de achtergrond van de algemene ontwikkeling van de dichtstijl in de laatste twee eeuwen, geen doel op zichzelf is maar een middel om hun levensbesef te begrijpen.’ Het zou mooi zijn wanneer De Bezige Bij, de uitgeverij die thans de rechten op het werk van Lidia Ginzburg bezit, het zich nog eens zou kunnen veroorloven om deze Russische Glanzende Kiemcel in vertaling uit te geven. Het kan nooit kwaad een verlangen uit te spreken.

[p. 72]

Overige door Verheul genoemde titels: Over psychologisch proza (1971; hiervan verscheen een Amerikaanse vertaling), Over de literaire held (1979) en Over ouds en nieuws (essays 1982).

Maar het proza dat haar onder de aandacht van de gewone literaire lezer heeft gebracht, is het juweel Notities van een belegerde. Het verscheen scheen in 1984, in kleine lettertjes, in het Leningradse tijdschrift De Njeva. Het werd herdrukt in een bundel met de wel zeer grijze titel Literatuur op zoek naar de realiteit (1987). Uit de bundel vandaan is het een jaar later door Pegasus uitgegeven, in het Nederlands vertaald door Jan Robert Braat.

Het boek lijkt tot geen enkel genre te willen behoren. Kees Verheul spreekt achtereenvolgens en uiteraard tentatief van een novelle, een document, een persoonlijk getuigenis, een psychologisch essay en, ten slotte, van ‘een literair tussending’.

Beschouwelijk en analytisch proza is het hoe dan ook, zij het vaak met de verwonderlijke lichtheid van een column. Soms krijgt het verhalende lende eventjes de overhand. Maar de slechts vijfenzeventig bladzijden die Omsingeld vormen, zijn uiterst compact. Ze hebben de dichtheid van poëzie en kunnen niet anders dan langzaam gelezen worden. Maar geheimzinnig genoeg hebben ze, anders dan hun onderwerpen zelf, niets neerdrukkends. Het grote wonder, keer op keer door Lidia Ginzburg verricht, is dat zij zonder klagen, zonder aantijgingen, zonder enige ophef of sensatie weet te schrijven over een extreme situatie.

Want een extreme situatie mogen we het beleg van Leningrad, 1942-1944 wel noemen. Het duurde negenhonderd dagen. Een half miljoen inwoners - van de drie - kwam om het leven door honger en kou. De stad werd niet genomen.

Wat Lidia Ginzburg met die extreme situatie weet aan te vangen, is hoogst karakteristiek en zeer zeldzaam. Zij schrijft namelijk niet over de grote ‘uitwendige’ lijn - hoe het met de oorlog gesteld is, en evenmin doet zij aan kwantificeren - nooit gaat het over aantallen slachtoffers of over kilo's gewichtverlies; zulke zaken, waarover men elders zijn licht zou kunnen opsteken om een overall-beeld te krijgen, lijken haar, in elk geval als schrijfster, nooit bezig te houden.

Zij schrijft over veel essentiëlere zaken, namelijk de gewaarwordingen van het individu in deze extreme omstandigheden van koude, ondervoeding, en immobiliteit. En zij doet dat op een onwaarschijnlijk heldere manier die toch niet persoonlijk genoemd kan worden, in de zin althans dat de lezer zich minder met een afzonderlijk persoon dan met een denktrant identificeert. Het is geen identificatieproza, en toch komt de lezer zo dichtbij als überhaupt mogelijk zou mogen heten. Overigens

[p. 73]

valt bij zowel Kees Verheul als bij Aleksandr Koesjner meer en minder expliciet te lezen hoe gereserveerd Lidia Ginzburg als persoon was in het contact, ook nadat de wodkafles op tafel gekomen was.

De helderheid van Lidia Ginzburg is geheimzinnig. Het is een helderheid die het vrijwel geheel weet te stellen zonder aanduidingen van tijd en plaats, zonder verbindende personages, zonder verhaal in strikte zin. De helderheid van Lidia Ginzburg komt voort uit het bijna bovenpersoonlijk te noemen soort van bewustzijn dat ook in de meest extreme omstandigheden nog altijd acte de présence geeft. Het is een bewustzijn dat geïnteresseerd is in het algemene, niet in het afzonderlijke of het uitzonderlijke. Het wil eigenlijk, in alle denkbare variaties, steeds maar weer opnieuw weten: hoe overleeft men? Hoe levert men hem dat? En haar belangstelling voor dat hoe is dan niet zo zeer uit op het geven van tips (zij is niet praktisch), maar op het beschrijven, van binnen uit, van de vertraagde beweging, die bijna-niet-meer-beweging waarmee het stakerige lichaam op weg gaat om water te halen of hout te kloven.

Normaliter is bewustzijn een hoedanigheid die bij mooi weer hoort, of laten we zeggen bij omstandigheden comfortabel genoeg om met belangstelling om je heen te kijken. Het toerisme is de metafoor voor het bewustzijn verheven tot hoofdpersoon. In prettige weersomstandigheden, vrij van elke zorg voor foeragering en huisvesting, kleding en voortbeweging, kijkt men eens goed om zich heen en wijdt zich aan het esthetisch welbevinden. De blik is vrijgesteld. Het bewustzijn heeft ontegenzeggelijk trekjes van vakantie en luxe; evenals, trouwens, het bestaan van intellectuelen en kunstenaars.

Maar iemand die met zijn laatste krachten iets doet, erop gericht om ervoor te zorgen dat de dag van morgen nog gehaald wordt, die houdt niet over, die heeft niks te makken. Lidia Ginzburg slaagt erin, zonder het ooit over zichzelf te hebben, om een Leningradse Elckerlyck te creëren, nu eens aan de hand van de anonymus N, een intellectueel die wegens bijziendheid is afgekeurd voor het front, dan weer aan de hand van een composiet-ik, waarin vele ervaringen vervlochten zijn. Steeds is het haar begonnen om de algemene ervaring. Maar de inzet van haar vermogen tot abstractie en tot het opwerpen van problemen is volledig. En daaruit blijkt dan precies het in analyse en theorie geschoolde talent dat zich aan universiteiten pleegt op te houden - als het goed is, tenminste.

De distantie die Lidia Ginzburg als maatkleding past, stelt haar in staat tot het doen van observaties en het stellen van kwesties die uitzonderlijk zijn. Zij heeft een fenomenologie geschreven van het dagelijks gedrag in een stad die belegerd en uitgehongerd wordt.

[p. 74]

Dat daarvoor, naast al het andere, ook iets vereist is dat we bij gebrek aan beter geestkracht dienen te noemen, daarover zwijgt Lidia Ginzburg in alle talen. Het zelfportret van een moedig waarnemer en denker lost immers op in waarneming en reflectie. ‘Ik deed wat ik kon’, zegt een held achteraf wel eens op haast verontschuldigende toon. Als Lidia Ginzburg het vuur na aan de schenen zou zijn gelegd, door een eigentijdse interviewer, uit op het persoonlijke achter het talent, zou dit wel eens kunnen zijn waarop het uit was gelopen: een resoluut cliché tot slot.

Geestkracht, dat is het woord dat zich aandient bij wie Omsingeld leest. Wie wil weten wat geestkracht is, moet Omsingeld lezen. De auteur moet de belichaming zijn geweest van een bewustzijn dat onverminderd werkzaam is gebleven in, en wie weet zelfs gestimuleerd is door, omstandigheden die zich eerder lenen tot negatie dan tot opmerkzaamheid. Dat bewustzijn blijft zich ook uitstrekken tot het eigen lichaam terwijl het ondervoed raakt.

‘Toen in de winter bot na bot aan de oppervlakte raakte,’ schrijft zij, ‘was het lichaam gaandeweg vervreemd en ontstond er een splitsing tussen de bewuste wil en het als het ware tot een vijandige buitenwereld horende lichaam.’

Zo ontstaat het beeld van een cirkel binnen een cirkel: de stad, belegerd door de vijand; en binnen die stad, als een rijm, het lichaam dat het bewustzijn omsingeld houdt. Overlevingswil en bewustzijn zijn hier nagenoeg identiek geworden.

‘Ten tijde van de grootste uitputting werd alles duidelijk: het bewustzijn hield het lichaam vast. De verticale houding bleek het lichaam bij voorbeeld volstrekt niet eigen: als de bewuste wil het lichaam niet overeind hield stortte het reddeloos in elkaar. De wil bemoeide zich nu met zaken waarmee hij nooit te maken had gehad. “Ik loop,” zei de wil, “althans, mijn lichaam loopt en dat moet ik nauwlettend in de gaten houden. Ik zet het rechterbeen vooruit, het linker blijft achter, steunt op de tenen en buigt (bijzonder moeizaam) de knie, daarna komt het van de grond los, zwaait door de lucht naar voren en daalt, terwijl intussen het rechter kans heeft gezien achter te blijven.”’

Aan het eind van de Notities van een belegerde staan drie jaartallen: 1942-1962-1983. Aan het eind van welk literair werk dan ook zouden ze een ongebruikelijk trio gevormd hebben, deze drie kennelijk niet met elkaar verbonden maar losse schrijfjaren, die als evenzovele eilanden omhoog steken uit een zee van tijd. Zo veel tijd dat duidelijk lijkt te worden hoe zeer de Tweede Wereldoorlog, althans in de variant belegering en ontbering die het speciale lot van Leningrad zijn geweest, iets als het geraamte moet hebben gevormd van het hele verdere leven.

[p. 75]

De Notities van een belegerde zijn gebaseerd op door Lidia Ginzburg bijgehouden dagboekaantekeningen. Dagboekaantekeningen, blijkbaar, van een zo grote thematische spankracht dat ze ook decennia later hernomen en voortgezet konden worden. Het verrassende is dat er, in de tekst zelf, geen tijdsverloop merkbaar is, noch in de thematiek, noch in het schrijven. Van geen enkel onderdeel heb ik als lezer gedacht: dit moet dan toch van veel later datum zijn. Het merkwaardige is dat distantie en betrokkenheid in dezelfde mengverhouding blijven optreden, alsof geen verloop van tijd daarop vat heeft gekregen. De notities verenigen de frisheid van dagboekaantekeningen met de distantie van beschouwend proza.

De enige plaats, naar ik meen, waaruit de lezer op kan maken dat de Tweede Wereldoorlog ruimschoots achter de rug moet zijn, is te vinden in de speciaal voor dit nummer van Raster vertaalde Appendix op de Notities van een belegerde. De lezer zal zelf kunnen vaststellen welke plaats ik bedoel. Anders dan de Engelse vertaling, Blockade Diary, uit 1995, waarvan het slot wordt gevormd door de ‘Blockade Diary Addenda’, bevat de Nederlandse vertaling, Omsingeld, zo'n appendix niet. Hoe dat mag zitten, weet ik niet. Op welk moment of in welke fase die appendix door Lidia Ginzburg (of door een uitgever: een redacteur?) is toegevoegd, daarover wordt niet gerept. Evenmin wordt er in de Nederlandse vertaling - die overigens, verheugend genoeg, nog altijd te koop is - vermeld dat er een appendix weggelaten is.

Het appendix-karakter zal de lezer vooral aanvankelijk niet ontgaan, want de tekst plonst direct in medias res. Een indruk van waar het bij Lidia Ginzburg om te doen is, geeft hij desalniettemin. Maar wie haar als schrijfster volop naar waarde wil kunnen schatten, doet er goed aan, hem te lezen in het verlengde van het beknopte meesterwerk zelf: Omsingeld.

Noot:

Eveneens bij Pegasus, in 1991, verscheen van Lidia Ginzburg Een dwaling van de wil. Twee vertellingen, vertaald door Jan Robert Braat en met een nawoord van Antoine Verbij.