Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1996 (nrs. 73-76)

[p. 199]

Toon Tellegen
Stechler

Mijn grootvader kende destijds, in het oude St. Petersburg, een man die godsdiensten ontwierp. Stechler heette hij, Alexander Sergejevitsj Stechler.

Hij werkte op het handelskantoor van mijn grootvader in de Gastini Dvor, aan de Nevski Prospekt, en woonde in een kleine huurwoning op het Vasili-eiland, aan de andere kant van de Neva. Daar ontving hij - min of meer in het geheim - mensen die ontevreden waren over hun geloof en iets anders zochten, iets nieuws.

Hij kwam uit een familie van oud-gelovigen, echte Russen - alleen één van zijn overgrootvaders was een Duitser geweest, een rondtrekkende violist uit Brunswijk, die na de brand van Moskou in Rusland was achtergebleven.

Mijn grootvader nodigde Stechler wel eens uit, en mijn moeder herinnerde zich, heel vaag - zij was misschien vier -, dat hij op een keer op bezoek was in het zomerhuis van mijn grootouders in Pavlovsk. Toen er voor de maaltijd werd gebeden stond Stechler voor het raam, met zijn rug naar de tafel. Hij zei dat bidden voor hem zoiets was als gebarsten leer voor een kleermaker: taai en onbruikbaar. Gebarsten leer, die woorden waren mijn moeder altijd bijgebleven.

De heilige Synode mocht uiteraard niet weten dat hij ongelovigen of half-gelovigen ontving en nieuwe, strikt particuliere godsdiensten voor hen ontwierp - tegen een kleine vergoeding.

Een paar van die godsdiensten had mijn grootvader onthouden, ook al had hij nooit de details gekend. Er was een godsdienst bij met een slapende god die nimmer mocht ontwaken, een godsdienst (voor de grootste poelier van St. Petersburg) met een zeurende, ontevreden god die eiste dat de gelovige hem beklaagde en gelijk gaf dat zijn schepping was mislukt, en een godsdienst met een uitgelaten, zorgeloze god die voortdurend per ongeluk op mensen trapte en nooit luisterde naar hun pijn.

De eigenaardigste godsdienst was er een die Stechler ontwierp voor een neef van mijn grootvader, die aan melancholie leed. In die godsdienst moest God volstrekt onbekend blijven. Elke gedachte aan hem, elk vermoeden van hem werd genadeloos door hem gestraft. Zij die meenden hem te zien of zelfs alleen maar te horen, stierven een gruwelijke dood door zijn hand. Niet aan hem denken, niets van hem weten, nooit zelfs maar een vermoeden van hem koesteren, en dus ook nimmer over hem spreken, met niemand, en ook niets over hem kunnen lezen - dat was een bijna ondraaglijke taak.

[p. 200]

Of dat geloof, of liever nog: dat ongeloof, een rol heeft gespeeld, dat wist mijn grootvader niet, maar in 1921 pleegde zijn neef zelfmoord. Hij sprong in Parijs uit een raam.

In 1914 werd Stechler door agenten van de Synode gearresteerd wegens godslastering, en gevangen gezet. Na een paar maanden liet men hem weer vrij. Hij kwam terug op het kantoor van mijn grootvader. Maar hij ontwierp geen godsdiensten meer. Wat u mij zegt, dat geloof ik, dat was zijn credo sindsdien.

Wat hij werkelijk geloofde, daarover sprak hij nooit.

Op een dag, in november 1916, werd er op zijn deur geklopt. Het was een kamerheer van de tsaar. Hij verzocht Stechler mee te gaan naar het paleis.

Het waren noodlottige dagen. Het was oorlog en er dreigde opstand. De tsaar en de tsarina ontvingen hem en vroegen hem een nieuwe godsdienst voor heel Rusland te ontwerpen.

‘Wij smeken het u, Alexander Sergejevits,’ zei de tsaar, met zijn zachte, flemende stem. ‘Wij gebieden het u en wij smeken het u.’

Stechler wierp zich op de grond en weende.

Nooit had hij een godsdienst voor meer dan één persoon ontworpen, en nu: voor de tsaar..., voor miljoenen Russen....

‘Vergeef me...,’ stamelde hij.

Hij ging niet meer naar het kantoor van mijn grootvader. Dag en nacht was hij thuis aan het werk. Hij schreef nieuwe heilige boeken, componeerde nieuwe gezangen. Hij ontwierp een nieuwe liturgie en schiep nieuwe heiligen. Hij bedacht nieuwe wonderdoeningen, een nieuw einde der tijden en een volkomen nieuw hiernamaals.

Mijn grootvader bezocht hem af en toe en bracht hem dan gedroogde haring en roggebrood, en hout voor zijn kachel. Zijn ogen schitterden, vertelde mijn grootvader. (Zijn ogen schitterden..., dacht ik. Natuurlijk schitterden zijn ogen! Wiens ogen zouden niet schitteren?)

Maar toen de nieuwe godsdienst bijna klaar was brak de revolutie uit. De tsarenfamilie werd verbannen en later vermoord.

In juni 1917 zag mijn grootvader Stechler voor het laatst, op een brug over de Neva. Hij was heel mager geworden, bijna doorschijnend, en hij leek wel te zweven, alsof een onzichtbare hand hem omhoogtrok en weer neerduwde.

‘Hoe gaat het u, Alexander Sergejevitsj?’ had mijn grootvader hem gevraagd. Maar Stechler had langs hem gekeken.

Daarna heeft een broer van mijn grootvader hem nog ontmoet in Moskou, in 1919, en een Rus die in 1925 uitweek meende hem in 1923 in Astrakhan te hebben gezien, op een balkon van een huis, luid schreeuwend.

[p. 201]

Meer is er niet van hem bekend.

Misschien ligt de nieuwe godsdienst, die hij in dikke kopieerboeken had opgeschreven, nog ergens in een archief.

‘Het Christendom,’ zei mijn grootvader dikwijls, ‘is een mooie godsdienst en geschikt voor heel veel mensen. Maar niet voor de Rus.’ En soms zei hij daar achteraan, min of meer in zijn baard, met zijn ogen dicht: ‘Misschien heeft Alexander Sergejevitsj ook wel engelen bedacht, die volgend voorjaar zijn boeken zullen openslaan...’