Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1994 (nrs. 65-68)

[p. 32]

Henk Simons
Altijd roggen stuiten met koude pap
Over: Het leven en de dood in de ast (1926) van Stijn Streuvels

Ooit hield ik ook van schuren, die zich alleen al door hun ligging zo maar ergens midden in het veld of een boomgaard uitleverden aan het oog van de rurale anthropoloog in mij. Glasloze ramen, daken onder woekerende bruidsluier verzonken, muren gevoegd met emmers zand, waartegen in weer en wind stapels dakpannen onder opgetast rijshout en algenaanslag verkleurden. Achter het eindeloos ritme van uitbouw en afbraak, van schrappen en toevoegen zat de hand van een illusie.

Binnen een kale bank en ingekerfde initialen als stille getuigen van een amoureus schaftuur tijdens de appelpluk. Nu staan de meeste op instorten of onder verdenking, want nog regelmatig in het nieuws, wanneer er een stokerij wordt opgerold. De boeren weten nu van niets.

Anders dan in het werk van Franz Böni, Franz Innerhofer en Beat Sterchi waar nog uit de woorden de geur opstijgt van wagenvet en disselbomen en zinnen doortrokken zijn van schrifttekens in mest en gestold bloed, is de schuur als dramatis locus uit het landschap van de moderne Nederlandstalige literatuur geschrapt.

Stijn Streuvels heeft ergens weggestoken in de periferie van ons taalgebied een monumentale schuur opgericht, de droogschuur van Blomme, Hutsebolle en Fliepo. Na een tocht door de watermist schuift de lezer bij de eerste woorden schokkend en sjorrend de dubbele poortluiken open en meteen slaan hem de hitte van de oven en de walm van eeuwen seizoenarbeid in het gezicht.

Een enkele lamp is niet bij machte de drukkende sluier van een fataliteit weg te nemen, die de lezer verderop in de nacht nog het treffendst uit de mond van Blomme zal optekenen: ‘Wij zijn zo gesneden en moeten zo vemaaid worden.’ In de droogschuur worden al bijna zeventig jaar de bieten verhakkeld en gedroogd door een drietal dagloners, in een ‘eenbaarlijk’ herhalen van dezelfde beweging.

[p. 33]

In deze vlek van een nabij Acamanië, aan de overzijde van het idyllische Arcadië zonder schuren, zijn de klanken van de herdersklarinet verdrongen door het ritmisch gekreun van de ruggen. Vloeken en kankeren zijn allang ingeslikt.

Blomme is de oudste, hij is pezig, hij alleen heeft nog het gevoel dat hij voor iets beters bestemd is, een verzorgde oude dag op een lapje grond met de koe van Richard Minne; van Hutsebolle, de norse opperdroger, zijn de woorden uitgerookt tot een éénduidige gebarentaal en tenslotte is daar Fliepo, een infantiel ‘stuk mens’, met een zak van een broek om de zwabberende benen, vaag is z'n leeftijd en zijn horizon draagt niet verder dan Keerzeren.

De écriture brute van z'n voyeuristische dromen blijft voortdurend steken in de opmaat tot een primitief hedonisme, zoals dat gestalte gekregen heeft in de benevelde odysseeën van Knorre.

Voor elkaar zijn ze niet meer dan vage schimmen, die uit het ‘grinzelen’ van de ijzeren schoppen over de stenen droogplaat kunnen raden wanneer het volgende bedrijf begint.

Vaag zijn ook hun kontakten met de buitenwereld; in deze zondagavond zijn marginale figuren, stropers en jonge stellen door de storm naar binnen gezogen om er soort bij soort te ‘pierewaaien, te foefelen, te hakeweren’, of ‘over kemphanen en speelduiven te strijden of zomaar te lachen met vette praat.’

Hun persoonlijke geschiedenis is een geraamte van desillusies dat ze allang bij het oud ijzer hebben gezet, maar in deze kosmische zondagnacht wanneer hun twee jonge maten, de Maf en Lot het in het dorp op een zuipen gaan zetten, breken zij open.

In de verte dendert de jonge boer op zijn paard voorbij, een halfgod in hun ogen die niet wil deugen, maar ‘dat heeft hij van zijn vader en die is ook goed terecht gekomen’. In de beschutting van de duisternis raken zij dingen aan die zelfs niet ‘onder 't eigen bloed of tussen naastbestaanden ooit uitgesproken worden!’

Ze vragen in een glossenrijke taal, die juist door haar onverstaanbaarheid de allure krijgt van een Dorisch koorlied, naar elkaars zwieren en zwetsen toen de ‘verwarde slingerkrullen van het lot’ hun vermogen om geschiedenis te denken nog niet had aangetast. Ze debiteren elkaar levenslessen over trouwen, het weermiddel tegen ‘de moere in de kop’ en de hoorndolle verliefdheid of tegen de verboden handelswaar van de na-

[p. 34]

tuur: ‘De beste vrijers zijn de slechtste trouwers’, het doet er niet toe met wie men trouwt, want ‘een wijf is een wijf en een kuip is een boterstande’ en ‘puidonnozel’ verliefd worden op latere leeftijd is wel het ergste dat je kan overkomen.

Zelfs in de hallucinogene hitte rond de oven zoekt hun taal tevergeefs naar het lemma van de tederheid. Blomme heeft dan wel de illusie, dat hij nog iets ‘in het dak geschoven’ heeft voor de toekomst, thuis is het niet anders dan in de schuur, nooit konden ze malkaar ‘een schoon woord’ geven.

Wat dat betreft, konden ze nog wat leren van de muizen, die plots binnen de vertelling het gat van de nacht inschieten. Met hen begint ‘de leute en de zottemarterije, ze buitelen en dansen, kachaaien en ginnegabben, piokken, en takelen, tjokken, tinsen, en titsen, trijkelen, kullebukken, hossebrokken, zeerden, pierlen, kokeren en dertelen’ totdat hen de uil uit elkaar jaagt.

Met de jaren is ook het perspectief op de vervulling van materiële verlangens vertroebeld. De omstandige aanschaf van een zetel bracht meer ellende dan een verhoogd gevoel voor status. Hij werd dan ook met hetzelfde ceremonieel naar buiten gedragen, in blokken gehakt en opgestookt. ‘Een paraplu,’ zegt Hutsebolle, ‘een zetel, dat moet op een blaas uitlopen.’

Achteraf heeft dit amalgaam van dromen over de boom van goedheid en kwaad en van hun openhartige confidenties niet het louterende gehalte van de epische katabasis. Integendeel, als geblinddoekt keren zij terug uit ‘een hagedochte’ van de onderwereld.

Wat in de diepere lagen van hun bewustzijn begraven ligt, kunnen ze elkaar niet mededelen, 't geen ze met ongerief van de taal zouden willen ‘uitkramen’, moet noodzakelijk vals klinken. Als het hoogst haalbare blijft hun de peerdehemel, waarheen Knorre na zijn laatste snurken, dat ieder ‘de milt afzaagde’ vertrokken is.

Het wordt licht buiten. Maandag. Zo meteen wordt de eerste vracht bieten afgestort.

Van de tekst heb ik lange passages hardop gelezen, waarbij de tong bij herhaling achter de weerbarstige hapaxen bleef haken. Wellicht leven er

[p. 35]

nog mensen in de Westhoek die door de juiste intonatie deze vertelling kunnen redden uit de inklinking van het stillezen. Anders staat deze verhalen uit de periferie van ons taalgebied hetzelfde lot te wachten als de schuren. Na vijftig jaar of eerder ingezakt en vergeten.