Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1994 (nrs. 65-68)

[p. 73]

Oscar van Weerdenburg
Friedrich Glauser

De Zwitsers hebben al heel lang geen last meer van de geschiedenis. Ze beginnen geen revoluties, ze doen niet aan oorlogen mee, en ze voelen ook niets voor het lidmaatschap van organisaties, die een economisch of pacifistisch paradijs op aarde willen vestigen. Bijna alle andere Europese landen benijden de alpenrepubliek om die neutraliteit, maar je kunt je afvragen of dat terecht is. Het bergvolk kan namelijk ook nergens over mee praten. In de twintigste eeuw verloor het in zekere zin het contact met de rest van Europa, omdat het part noch deel had aan de conflicten die het continent veranderden.

De Zwitsers kijken daarom ook vaak met een merkwaardige mengeling van minderwaardigheids- en superioriteitsgevoelens naar het buitenland. Ze zijn onzeker, omdat ze geen flauw benul hebben van oorlogsleed en het elan van de wederopbouw, en tegelijkertijd arrogant omdat ze denken dat de wereld eigenlijk een groot Zwitserland wil worden, een grote, federatieve, welvarende democratie.

Vele Zwitsers auteurs hebben getracht deze tegenstrijdige gevoelens te beschrijven. Met zeer wisselend succes overigens, want naast Frisch en Dürrenmatt zit er in deze literatuur heel wat dor hout. Meer dan de helft van alle duitstalige schrijvers verwart de literatuur met politiek geëngageerde journalistiek. Zij proberen hun lezers ervan te overtuigen dat de Zwitser helemaal niet zo braaf is, maar zonder pardon zijn buurman zou vermoorden, als er geen wet was die het hem verbood. Achter de keurige fagades van de huizen in Zürich en Basel zouden de meest weerzinwekkende dingen worden gedaan, en het moralinezure oeuvre van deze auteurs is er dan ook gericht op de ontmaskering van ‘de’ politicus, ‘de’ industrieel en last but not least ‘de’ filister, de burgerman.

Dit mag een loflijk streven zijn, maar het levert slechts zelden literatuur op die minder slaapverwekkend is dan Zwitserland zelf. Wanneer dat wel gebeurt, wordt het in buitenland bijna nooit waargenomen, en dat is jammer. Van de nog levende auteurs betreft dat voor mij in het bijzonder Gerold Späth, die in Nederland ooit eens werd vertaald, maar na een paar maanden al weer in de ramsj lag. Was de uitgever alleen geïnteresseerd in de destijds nog leuke subsidies van WVC en Pro Helvetia, of is er hier domweg geen belangstelling voor?

[p. 74]

Dit laatste lijkt mij sterk, aangezien Späths humoristische aanklacht tegen het Zwitserlevengevoel niet alleen gericht is tegen zijn landgenoten, maar tegen alle zelfgenoegzame burgers van moderne consumptiemaatschappijen. Gerold Späth bekritiseert met name hun gebrek aan voorstellingsvermogen. Bijvoorbeeld in de verhalenbundel Stilles Gelände am See, waarin de aankomst van een joodse vluchtelinge in Zwitserland wordt beschreven. Deze Olga Lavsky vlucht tijdens de oorlog uit Polen en vindt op haar lange tocht naar Zwitserland nergens iets te eten. Wanneer zij echter in het plaatsje Rapperswil (Spaths woonplaats) aankomt wil ze alleen maar een glaasje water. De dorpelingen zijn verbijsterd: ‘Stel je voor, vele dagen zonder proviand op weg door half Europa, en dan alleen maar een glas water. Dat konden wij ons niet voorstellen, wij konden ons eigenlijk helemaal niets voorstellen, alleen een glas water dat konden wij ons nog voorstellen, dat was gemakkelijk: kraan opendraaien, glas eronder houden, en klaar is kees.’ Onwillekeurig doen deze zinnen je denken aan de manier waarop wij naar de aankomst van asielzoekers in ons land kijken.

Een andere belangrijke schrijver uit de Zwitserse literatuur die in het buitenland nauwelijks bekendheid geniet is Friedrich Glauser (1896-1938) voor wie ik in dit nummer van Raster een lans wil breken. Glauser schrijft in tegenstelling tot Späth niet over de geschiedenis van Zwitserland. Hij is geen chroniqueur, maar psychoanalyticus die via de literatuur de diepste krochten van de Zwitserse ziel onderzoekt.

Zijn mooiste roman verscheen in 1938 onder de titel Matto regiert en speelt zich af in een psychiatrische inrichting. Midden in de nacht wordt de Bernse wachtmeester Studer uit zijn bed gebeld om een mysterieuze moord op te lossen. Niet zonder tegenzin begeeft de sigarenrokende koddebeier zich op weg naar de sinistere plaats des onheils, waar ‘Matto’ - de koning der gekken - de scepter zwaait.

Voordat Studer in Matto's rijk binnentreedt, legt de psychoanalyticus Laduner hem uit, dat hij bij het ‘naakte onbewuste’ op bezoek gaat. Hoe gevaarlijk een dergelijk bezoek kan zijn, wordt hem duidelijk gemaakt door de aanwezigheid van twee mannen, die een doodskist over de lege binnenplaats dragen. Studer twijfelt, wil liever terug naar het saaie maar veilige Bern, maar hoort dan de verleidelijke vrouw van Laduner een melancholiek lied zingen.

De detective wordt al snel een Freudiaan, op zoek naar de psychologische achtergronden van zijn verdachten. Dat gebeurt overigens niet zon-

[p. 75]

der kritiek op de psychoanalyse. Studer voert lange gesprekken met Laduner over diens hooghartige omgang met de patiënten. Daarbij komen problematische aspecten van de psychoanalyse ter sprake, die in de wetenschap (bij monde van Jürgen Habermas) pas dertig jaar na het verschijnen van deze roman aan bod zullen komen. Laduner wordt onder andere verweten, dat hij de analyse te natuurwetenschappelijk opvat; zijn quasi rationele experimenten met hormonen en infecties hebben vele doden tot gevolg.

Studer had ook in de andere misdaadverhalen die Glauser voor hem schreef een hekel aan een puur rationele werkwijze. Hij heeft zijn eigen methode en die past bij zijn karakter. ‘Erstens: man musste sich im Hintergrund halten. Zweitens es war notwendig, alle Mitspieler kennenzulernen, sich einzuschleichen, nach und nach, in ihr Vertrauen, mit ihnen zu leben, eine Zeitlang, um dann die kleinen Beobachtungen, die alltäglichen, zusammenzusetzen, wie man ein Steinbett legt als Fundament einer Strasse. Stein an Stein, geduldig... Endlich ist der Weg fertig und er führt zum Schuldigen.’

Wie zo te werk gaat, vindt aan het eind van zijn weg meer dan alleen de moordenaar. In de loop van het verhaal blijkt bijna iedereen een serieus motief voor de moord op de directeur van de kliniek te hebben. Studer probeert zich in te leven in kindermoordenaars, simpele zielen, eeuwige verliezers, psychopaten, kleinburgers en kapitalisten. Daardoor wordt het misdaadverhaal tot een maatschappijkritische roman. Studer ontdekt dat het rijk van Matto zich tot ver buiten de poorten van de kleine kliniek uitstrekt. Wat daar voor fatsoenlijk of verheven door moet gaan, ontmaskert hij als schijnheiligheid. Niet voor niets blijkt de saaiste filister uit de roman de moord op zijn geweten te hebben.

Er schuilt een zekere ironie in het feit dat Studer in Zwitserland kort na het verschijnen van Matto regiert zoiets als een nationale held werd. Glausers romans werden vrijwel direct verfilmd en waren geliefd bij een miljoenenpubliek. Maar zoals zo vaak ging de literaire waarde van de boeken daarbij verloren. Studer werd in de films een Maigret-achtige detective, die zijn politieke overtuigingen voor zich hield.

Friedrich Glauser raakte door deze receptie van zijn werk in de vergetelheid. Hij was jarenlang alleen nog maar bekend bij een klein aantal Zwitserse auteurs. Met name Friedrich Dürrenmatt heeft op Glausers motieven voortgeborduurd; zijn beroemde misdaadverhaal Der Richter und sein Henker is in wezen een Studer-pastiche.

[p. 76]

De Zwitserse uitgeverij Arche spaart al vijftien jaar kosten noch moeite om Glauser weer de erkenning te bezorgen die hem toekomt. Niet alleen zijn Studerromans maar ook zijn autobiografische verhalen en zijn brieven werden opnieuw uitgegeven in bijzonder fraaie edities. Intussen zijn er meer dan tien boeken van hem verkrijgbaar. De verhalen ‘Der Hund’ en ‘Schreiben’ die in dit nummer van Raster in vertaling verschijnen, komen uit de verhalenbundels Der Mensch im Zwielicht en Morfium.

In deze verhalenbundels vertelt Friedrich Glauser zijn bizarre levensgeschiedenis. Na een ongelukkige jeugd en een aantal zelfmoordpogingen werd hij door zijn vader in het vreemdelingenlegioen gestopt. Twee jaar brengt hij door in de Marokkaanse legerplaats Gourrama, die hij later zal beschrijven als een kleine Zwitserse enclave in Afrika. De overeenkomst tussen de mensen uit Gourrama en Zwitserland is volgens hem, dat zij elkaar uit verveling op alle mogelijke manieren treiteren.

Na zijn eervolle ontslag uit het legioen zwerft Glauser door Europa op zoek naar plaatsen, waar hij gemakkelijk aan verdovende middelen kan komen. Hij werkt als bordenwasser in Parijs en als mijnwerker in Charleroi, maar blijft nergens langer dan drie maanden. Daarna is hij een goede bekende van de lokale politie en gelooft geen enkele apotheker meer in de vervalste recepten, waarmee hij in zijn groeiende behoefte aan opium wil voorzien. Al zijn vluchten uit Zwitserland eindigen in een vaderlandse kliniek of gevangenis.

Glauser wist dus waar hij het over had toen hij aan Matto regiert begon. Aan een van zijn eerste biografen schrijft hij: ‘Als U mijn leven werkelijk wilt beschrijven, bekritiseer dan alstublieft de psychiaters. En zegt U eens luid en duidelijk, dat de spelletjes die deze heren met het noodlot spelen bijzonder gevaarlijk zijn. Zij hebben mij vier jaar lang niet met rust gelaten en ik ben intussen net zo broos als een Linzer taart. Maar wat bij een taart nog een teken van kwaliteit zou kunnen zijn is bij een mens besodemieterij.’

Alleen de laatste jaren van zijn leven hebben een rustig verloop. Kort voor zijn dood in 1938 trouwt Glauser met de Duitse verpleegster Berthe Bendel. Onder haar begeleiding mag hij van zijn curator voor het eerst weer reizen. Die kans laat hij zich niet ontnemen. Achtereenvolgens woont hij met haar in Chartres, Collioure (Zuid-Frankrijk) en Genua, waar hij het belangrijkste deel van zijn Studer-romans schrijft.

Bijna automatisch wordt aan het werk van schrijvers met een abnormaal leven meer waarde toegekend dan aan dat van thuiszitters, In het

[p. 77]

geval van Der Mensch in Zwielicht en Morfium lijkt het zelfs onmogelijk om een scheiding te maken tussen leven en werk. Toch kunnen zijn belevenissen nauwelijks een bron van inspiratie worden genoemd. Glauser moest kennelijk eerst de jeugdtrauma's van zich af schrijven en dat heeft niet altijd goede literatuur voortgebracht. Vele verhalen hadden voor hem eerder een therapeutische waarde.

Sommige beginnen zelfs met een psychoanalytische setting: ‘Man lag auf einem Ruhebett, und die Erinnerungen der Kindheid stiegen auf wie Blasen, zerplatzten, und man hoffte, sie von nun an loszusein und niemals mehr das quälende Erscheinen der Bilder zu sehen. Ein Irrtum war dies. In den späteren Jahren steigen die Blasen wieder auf in den Stunden der Nächte - und nun versuchte man sie endgültig zu vertreiben, indem man sie niederschreibt.’

De intensiteit van deze ervaringen wordt door Glauser op vele plaatsen in literatuur omgezet. Zelfs hier en daar wordt Glauser door zijn herinneringen geobsedeerd en verliest hij de macht over zijn personages. De traumatische beelden van zijn jeugd kan deze schrijver niet uitwissen, maar wel literair bijstellen, en de wachtmeester Studer werd op deze manier zijn grootste succes. In hem vond hij de vader waar hij een leven lang naar op zoek was.