Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1991 (nrs. 53-56)

[p. 121]

Sjef Houppermans
Bij ‘Nouvelles Impressions d'Afrique’ van Raymond Roussel

‘Nouvelles Impressions d'Afrique’ werd door Raymond Roussel in 1932 gepubliceerd bij Lemerre in Parijs. Zoals bij al zijn voorafgaande boeken ging het om een door de auteur zelf bekostigde uitgave (het waren weer ‘impressions à fric’ d.w.z. drukwerk dat geld kostte, zou Jean Ferry, de eerste Roussel-interpretator, zeggen). Het zijn vier lange gedichten die samen zo'n veertigtal pagina's beslaan. Roussel vond dit wat weinig en liet er een aantal tekeningen bij maken door Henri Zo, over het belang waarvan de meningen nog steeds uiteenlopen. Verder voegde hij er een jeugdwerk aan toe ‘L'Ame de Victor Hugo’, een dichtwerk dat de wordingsgeschiedenis van literatuur beschrijft als het werk in een mijn die zich bevindt in de schedel van Victor Hugo.

In zijn posthume boek ‘Comment j'ai écrit certains de mes livres’ vertelt Roussel dat hij vele jaren met ‘Nouvelles Impressions d'Afrique’ is bezig geweest en dat vooral het telkens weer opnieuw berijmen van het uitdijende werk hem eindeloos veel inspanningen kostte. Hij gebruikt hier niet zijn beroemde Procédé dat verhaalstof put uit het spanningsveld tussen homonymen, maar gaat uit van andere vormprincipes die er (volgens zijn eigen woorden) nauw mee verwant zijn. Dat is allereerst het rijm dat de verzen telkens als paren bijeen houdt, terwijl de inhoud van de opeenvolgende regels vaak net bij verschillende zinnen met een totaal uiteenlopende inhoud hoort: men zou kortweg kunnen zeggen dat - net zoals bij het Procédé - een literair beginsel de onkontroleerbaarheid van de wereld tracht op te heffen. Hierbij zou ik meteen willen aantekenen dat de hoge mate van kunstmatigheid - in de gunstige zin des woords - onderstreept (ondanks de auteur wellicht) dat dit slechts binnen het kunstwerk mogelijk is. Verder is het opmerkelijk dat telkens een koppel vrouwelijke rijmen wordt afgewisseld door een stel mannelijke, hetgeen misschien ook niet vreemd is aan zijn levensinstelling. De tweede dichterlijke regel die heerst is die van de alexandrijn, waarbij het opvalt dat er wat betreft

[p. 122]

cesuur en enjambement de meest aardige krachttoeren worden uitgehaald. De band met Afrika lijkt in eerste instantie te bestaan in het vertrekpunt van de afzonderlijke zangen dat telkens een toeristische bijzonderheid in Noord-Afrika betreft: het huis waar de Heilige Lodewijk gevangen zat; het slagveld van de Pyramides; een zuil bij Damiette die geelzucht geneest als men eraan likt en de tuinen van Rosette. Maar slechts een smalle kring van enkele verzen aan het begin en aan het einde van het gedicht beschrijven in werkelijkheid deze plaatsen: spoedig al opent de dichter het eerste haakje in de tekst om in te gaan op een bijkomend detail van de scène dat ons snel wegvoert uit Afrika. En trouwens, nauwelijks zijn we in die tweede laag aangekomen of het haakje verdubbelt zich om een al even ‘vergezochte’ uitweiding te beginnen en weldra volgen drie, vier of zelfs vijf haakjes waarbij wij afdalen in evenzovele kelderverdiepingen met elk hun zeer uiteenlopende inhoud. Het is pas aan het eind van het gedicht dat - ondanks een zeker heen en weer gaan in de tussenruimte - de aanvankelijke niveau's terugkeren. Dat er bij dit alles om niet hopeloos te verdwalen flink moet worden heen en weer gebladerd accentueert het in zichzelf besloten zijn van de tekst. Naast de haakjes werkt Roussel ook nog met noten beneden aan de bladzijde die vaak behoorlijk lang zijn en de complexiteit van het geheel nog vergroten. In eerste instantie schijnt Roussel er trouwens aan gedacht te hebben liever met verschillende kleuren te werken; zijn danig geslonken fortuin stond hem dit echter niet toe. Michel Foucault heeft in zijn interessante studie over Roussel berekend dat het diepste punt bereikt wordt op een negende niveau waar de boodschap van de tekst luidt ‘De se taire parfois l'occasion est riche’: soms verdient het de voorkeur te zwijgen. Toch is het spel met de verschillende niveaus vooral aan de buitenkant van de gedichten te merken, want na een reeks trappen te zijn afgedaald komt de lezer aan in uitgestrekte ‘kelders’ waar, vaak honderden verzen lang, voorbeelden worden gegeven van bijvoorbeeld dringende vragen die men zich kan stellen, van zaken die kleiner worden, van dingen die men ten onrechte verwisselt, van pertinente contra-waarheden, van unieke verschijnselen, van voorbeelden van vooruitgang of van woorden die van betekenis kunnen veranderen (en in deze laatste serie van Zang Vier becommentarieert Roussel dus impliciet zijn eigen Procédé). Michel Foucault heeft aangetoond dat men zou kunnen spreken van een soort verhandeling over de stijlfiguren (bijvoorbeeld betreffende vergelijkingen in de lange middenreeks van Zang Twee). Tegelijkertijd zijn deze ‘zalen’ als de volgetaste ruimtes van bepaalde musea

[p. 123]

uit vroeger tijden waar het kultuurverleden in de ruimste zin des woords een uiterst heterocliete verzameling vormt en waar de meest ‘nobele’ kunstwerken zusterlijk zij aan zij staan met de meest ‘banale’, zo niet ‘vulgaire’ produkten van het menselijk vernuft (Roussel vormt wellicht zo een brug tussen de negentiende-eeuwse rariteitenkabinetten en de eclectische galerieën van ons fin de siècle).

De vertaling van (een gedeelte van) Zang Twee van ‘Nouvelles Impressions d'Afrique’ in het Nederlands die hier volgt is niet af omdat het bereikte evenwicht tussen een zo correct mogelijke weergave van alle punten van de inhoud en een zo konsekwent mogelijk gebruik van beurtelings rijmende alexandrijnen naar onze mening nog verbeterd kan worden. Vaak werd reeds tijdens dit werk verzucht dat Hans Grössl toch misschien wel gelijk had: deze verzorgde een vertaling in het Duits... in proza met kommentaar, maar vooralsnog geven wij ons niet gewonnen. Bij het voorlopige resultaat dat nu voorligt dienen nog enige randopmerkingen gemaakt te worden: vaak verspringen inhoudelijke eenheden en vormeenheden t.o.v. elkaar: dit hebben wij willen handhaven (met name in de lange centrale serie), maar op sommige punten is deze ‘overslag’ nog onvolledig verwerkt; de samenstelling van de zinnen is bij Roussel vaak uiterst cryptisch: elk vers is eigenlijk een soort puzzel die de lezer dwingt tot een (tweede) vertaling - ook dit hebben wij willen handhaven en voor verduidelijking verwijzen wij graag naar de uitleg van Jean Ferry (in Une etude sur Raymond Roussel, Parijs, Arcanes, 1953). Wat betreft punten als het veelvuldig voorkomen van stoplappen e.d. om versregels te completeren, het gebruik van woorden uit zeer uiteenlopende taalniveau's waarbij familiaire en argot-termen niet geschuwd worden, en het soms konstrueren van hoogst kurleuze zicht-rijmen (zoals ‘intimes’ ‘Times’) hebben wij getracht de algemene indruk die de tekst geeft aan te houden.

Wat de Nieuwe Indrukken verder allemaal nog voor banden kunnen hebben met de ‘Impressions d'Afrique’ uit 1910 blijft een raadselachtig terrein; in de vertaling van Zang Twee komt in elk geval een typisch voorbeeld voor van tot nadenken stemmende interferenties. Het betreft een voorbeeld van zaken die kleiner worden: zo ook Romeo en Juliette als ze door kinderen op toneel worden gespeeld, zoals dit het geval was in Ejur; en dan bevinden wij ons plots op het Grote Gala der Artiesten uit ‘Impressions d'Afrique’ waar deze hoogst apocryphe versie van Shakespeare's stuk inderdaad opgevoerd wordt. Zou men iets kunnen konkluderen in de sfeer van: een symptomatische verwijzing die aantoont dat het rousselli-

[p. 124]

aanse universum alles verteert dat het tegenkomt; alle Impressies worden typografisch; alle tekst wordt steeds weer elders toegeeigend en is dus aan de wortel ‘onteigenbaar’? Dit soort zaken werd in de jaren 19101930 reeds veel direkter gezegd en getoond door Iemand als Marcel Duchamp; maar verklaarde deze niet met betrekking tot zijn belangrijkste ‘schepping’: ‘Bij het maken van mijn Grote Glas heb Ik me laten Inspireren door Roussel.’

Voor nadere bijzonderheden verwijs ik nog naar F. Caradec, Vie de Raymond Roussel, Parijs, Pauvert 1977 en naar Sjef Houppermans Raymond Roussel, écriture et désir, Parijs, José Corti, 1985. Meer in het bijzonder over de ‘Nouvelles Impressions d'Afrique’ gaat het volgende artikel: Philippe Kiewiet de Jonge en Sjef Houppermans, ‘Nouvelles Impressions d'Afrique, cadre et encadre’ in Littérature, no 53, Parijs, Larousse, 1984.