Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1991 (nrs. 53-56)

[p. 100]

Marij Elias
Bij Impressions d'Afrique van Raymond Roussel

‘Tegen vier uur, die 25ste juni, leek alles gereed voor de kroning van Talou VII, keizer van Ponukélé, koning van Drelchkaff. (...) Voor mij lag het immense Trofeeënpleln, in het hartje van Ejur, indrukwekkende hoofdstad bestaande uit talloze hutjes en gelegen aan de Atlantische Oceaan, die ik links van mij in de verte hoorde bulderen’.

Plompverloren komen we binnenvallen in impressions d'Afrique. Door de ogen van de verteller zien we een theater, een beursgebouw, het standbeeld van een Heloot, gemaakt uit korsetbaleinen, dat zich kan voortbewegen over rails van kalfslongen. We nemen deel aan martelingen en onthoofdingen. Vervolgens vindt een luisterrijk gala plaats. Ingewikkelde tableaux vivants worden uitgebeeld en Europese acteurs, acrobaten en clowns voeren een weergaloze show op. Uitvinders brengen ingenieuze machines ten tonele, zoals een schermmachine die door onberekenbare degenstoten de schermkampioen van Frankrijk verslaat of een weefgetouw dat wordt aangedreven door een schoepenrad en zonder menselijk ingrijpen prachtige stoffen weeft. De chemicus Bex laat een scala aan instrumenten, opgesteld in een glazen kist op wielen, een concert uitvoeren. De instrumenten zijn gemaakt van ‘bexium’, een metaal van eigen vinding dat sterk uitzet of inkrimpt onder invloed van temperatuurswisselingen. Door met grote virtuositeit de hendels te bedienen die de toevoer van koud of warm gas regelen, brengt Bex volumeveranderingen teweeg in het metaal, waardoor klavieren en ventielen in werking worden gezet en muziek wordt voortgebracht. De inboorlingen slaan deze taferelen met verbazing gade. Zo ook de lezer.

Want hoe raakt een groep Europeanen verzeild in Ejur, een plaats in een vaag deel van een onbestemd Afrika? Wat is de aanleiding voor de executies? Hoe zijn die fantastische machines tot stand gekomen, etc.? De lezer tast volledig in het duister, totdat hij vanaf het tiende hoofdstuk door de verteller wordt ingewijd in de wederwaardigheden van de Europeanen

[p. 101]

en de gebeurtenissen die aan die 25ste juni zijn voorafgegaan.

De gegevens van het verhaal lijken van een verrassende eenvoud: de verdwijning van een dochter, het bedrog van een echtgenote, een schipbreuk. Maar het boek zit helemaal niet zo eenvoudig in elkaar, zoals blijkt uit het procédé.

Uitgangspunt voor Impressions d'Afrique vormde Roussels novelle ‘Parmi les Noirs’, die begint met de zin ‘les lettres du blanc sur les bandes du vieux billard’ (de letters van krijt op de banden van het oude biljart) en eindigt met ‘les lettres du blanc sur les bandes du vieux pillard’ (de brieven van de blanke over de bendes van de oude plunderaar). Tussen deze twee zinnen, die slechts één letter verschillen, heeft Roussel zijn vertelling gesponnen, getuige het postuum verschenen Comment j'ai écrit certains de mes livres (1935), waarin hij aan de hand van het procédé de genese van sommige van zijn boeken uiteenzet.

Aan de schijnbaar fantastische verhalen ligt een bijzondere constructiemethode ten grondslag die is gebaseerd op homonymie. Roussel ging uit van vrijwel gelijkluidende woordgroepen, maakte gebruik van hun verschillende betekenissen om ze met elkaar te combineren en vlocht tussen deze gegevens vervolgens het verhaal. Verhalen die niet voortkomen uit een waarneembare werkelijkheid, want ondanks de vele reizen die Roussel heeft gemaakt is zijn werk geheel aan de verbeelding ontsproten: ‘Or, de tous ces voyages, je n'ai jamais rien tiré pour mes livres. (...) chez moi l'imagination est tout’ (p. 27).

Roussels werkelijkheid is een geconstrueerde werkelijkheid, bestaat uit taal, is taal. Zijn machines zijn taalbouwsels en kunnen door een ongeoefend oog niet worden begrepen. Steeds is een verbale uitleg van de maker vereist. Zodoende brengen de taalbouwsels vertellingen voort: taal genereert taal. Hierdoor ontstaat een netwerk van complexe raamvertellingen, waarvan het procédé aantoont dat het niet zomaar grillige fantasieën zijn.

Leven van Raymond Roussel

Roussel is in 1877 geboren als de zoon van een rijke beursmakelaar, wiens erfenis hem in staat stelt zijn leven aan de literatuur te wijden. Op negentienjarige leeftijd werkt hij in grote euforie aan zijn eerste boek, La Doublure, en sluit de gordijnen van zijn werkkamer opdat het licht dat hij uitstraalt niet naar bulten ontsnapt. Als de publikatie van het boek, in 1897,

[p. 102]

vrijwel onopgemerkt blijft, stort hij in een psychische afgrond. De rest van zijn leven slikt hij allerlei barbituraten om dat stralend euforisch gevoel nogmaals te ervaren.

Later werk is eenzelfde lot beschoren: de boeken worden met grote onverschilligheid ontvangen. Het zijn de surrealisten, auteurs van de ‘oulipo’-groep, in het bijzonder Perec, en ‘nouveau-roman’ schrijvers als Butor en Robbe-Grillet die het belang van zijn werk inzien. Maar dan heeft Roussels veelvuldig druggebruik al lang geleid tot zijn vermeende zelfmoord op 14 juli 1933.