Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1991 (nrs. 53-56)

[p. 31]

Jan Pieter van der Sterre
Queneau, in stijlen

Étienne feliciteerde zichzelf met zijn enorme vooruitgang in het omgaan met begrippen. In zijn wagonhoek geperst door een dikzak die uit zijn bek stonk, stortte hij zich in een reeks overdenkingen betreffende de noodzaak van een preliminaire twijfel bij elk filosofisch onderzoek.

Alles wat zich vertoont, vermomt zich. Zo bijvoorbeeld de rechterschoen van de knakker tegenover me. Natuurlijk lijkt die schoen om zijn voet te passen; dat lijkt zo. Maar misschien heeft hij een heel andere betekenis. Het kan, heel elementair, iets zijn om iets in te doen; er zit coke verstopt in de hak. Of het kan een muziekinstrument zijn, het zou een musichallnummer kunnen doen; of misschien ook dat hij eetbaar is, misschien is het een voorzichtige meneer die bang is dat hij zonder middelen komt te zitten, dan kan hij zijn knoopschoenen opbikken. En nog een heleboel meer, en mensen, dat is nog erger dan dingen; en de wereld, en alles wat gebeurt. Je denkt dat dit gebeurt en het is dat. Je denkt dit te doen en je doet dat. Iedere handeling is teleurstelling, iedere gedachte impliceert een vergissing. Juist door naiviteit: je gaat uit van de echtheid van alles dat verschijnt, terwijl je er juist aan moet twijfelen.

Aldus omschrijft een van de hoofdpersonen van de roman Le Chiendent (Hondsgras) een manier van denken die kenmerkend is voor het werk van de schrijver Raymond Queneau: uiterlijkheid is schijn, alles en iedereen kan vermomd zijn.

Deze vermommingen bij Queneau brengen de lezer makkelijk in onzekerheid. Ze dwingen tot relativeren, tot nadenken, tot actie, en vormen zo een gezonde compensatie voor de gemakscultuur die zich aan ons opdringt.

Ook Etienne Marcel, genoemde hoofdpersoon uit Le Chiendent, stelt vast dat het doorbreken van gewoontes niet ongezond is. Een van Queneau's uitgangspunten bij het schrijven van dit boek was Descartes' stelling Denken is Zijn, die hij illustreert door Etienne Marcel aanvankelijk heel plastisch te beschrijven als een plat wezen, totdat hij begint te denken. Dan zwelt hij op, wordt hij driedimensionaal en krijgt de wereld om

[p. 32]

hem heen onverwachte eigenschappen en mogelijkheden.

Zo komt ook de lezer die aan het spitten gaat in Queneau's werk vaak tot onverwachte ontdekkingen. Des schrijvers creativiteit en encyclopedische geest hebben gezorgd voor een buitengewone rijkdom. Daarbij beschermt de lichte verteerbaarheid van de oppervlaktelaag tegen ontmoediging en zorgt de humor voor de bij dergelijke literatuur wat mij betreft onmisbare relativering.

Vermommingen komen we overvloedig tegen in Queneau's stijl; of beter: Queneau's stijlen. Niet alleen tussen zijn verschillende werken maar ook erbinnen varieert de stijl veelvuldig. Talrijk zijn de registerovergangen en plotselinge zijsprongen, bovenstaand fragment laat er al iets van zien. Nog een voorbeeld, uit Le dimanche de la via:

- Wat exact wilt u weten? vroeg kapitein Bordeille, en hij zei tegen zichzelf: Wat zit je daar toch weer mooi te kletsen.

Dit voordeel wilde hij uitbuiten, dus nam hij schielijk het woord terug dat nog halverwege de dame fladderde:

- Ik moet u direct bekennen, mevrouw, dat het mij zeer verbaast dat generaal Peter en Paul toestemming heeft verleend tot het verschaffen van enigerlei informatie van militaire aard aan een persoon van het zogeheten zwakke, doch ontegenzeglijk charmante geslacht.

Kapitein Bordeille blies even uit om te denken - want hij kon natuurlijk niet tegelijk praten en denken - om te bedenken dat de inspiratiebron voor deze zijdezachte zin, waarvan hij met pijn en moeite de kokon had afgewikkeld, ongetwijfeld dit mokkel was. (..)

- Kapitein, zei Chantal, ik verzeker u dat generaal Peter en Paul verklaard heeft alles in het werk te zullen stellen opdat wij, mijn zuster en ik, de identiteit van deze militair te weten zouden komen, evenals zijn afstamming, zijn staten van dienst, zijn medisch dossier en alle andere details die de famille van de eventuele verloofde zouden kunnen aanbelangen.

Kapitein Bordeille vond dat dat stomme wijf ook helemaal niet belazerd zat te kletsen. Onder de indruk krabde hij zich op zijn hoofd.

Een dergelijke vorm van stijlvariatie in de literatuur is niet uniek, maar wel vrij zeldzaam. Rabelais en Joyce waren in dit opzicht Queneau's voorlopers - en voorbeelden. Vanwege de frekwente wisseling van stijl zou je Queneau's werk één grote stijloefening kunnen noemen.

De Exercices de style zelf, uit 1947, vormen uiteraard het duidelijkste voorbeeld van stijlvariatie. Het procédé zal wel bekend zijn: een op zich

[p. 33]

vrij onnozele anekdote wordt op honderd verschillende manieren verteld, in honderd extreme, verschillende stijlen, variërend van Plat tot Droom, van Geometrisch tot Gastronomisch. Deze Stijloefeningen brachten de variatievorm, in de muziek bekend als ‘Thema met variaties’, niet alleen in de literatuur maar via allerlei scenische bewerkingen tevens op het toneel, tot in Nederland toe. Ook de beeldende kunst heeft zich erdoor laten inspireren - overigens bestond daar de variatievorm al.

Maar de Exercises de style vormden niet Queneau's eerste wapenfeit op dit terrein: al bij Le Chiendent, zijn eerste roman, streefde hij naar een systematisch wijzigende stijl. Bij zo'n uitgangspunt zou men een rommelig, onsamenhangend boek verwachten, maar de schrijver zorgde voor eenheid door vooraf de structuur vast te leggen, met onder meer systematische herhaling van figuren, plaatsen en gebeurtenissen. En dat laatste, herhaling van gebeurtenissen, betekent in de praktijk: stijloefeningen. Eénzelfde gebeurtenis vindt herhaalde malen plaats, of wordt op verschillende manieren verteld, bijvoorbeeld via de sensatiebeluste Madame Cloche, die een ongeluk zag gebeuren en daar eindeloos en gloedvol van wil getuigen.

Een gebeurtenis kan zich ook herhalen in een volgend boek; zo laat Queneau diverse zondvloeden en grote branden plaatsvinden. Soms herhaalt zich slechts een gedeelte van een gebeurtenis: in Le Chiendent wordt eerst een kat en later een deserteur doodgeschoten voor een muur; in Pierrot mon ami vinden twee figuren op een dergelijke plaats de dood, op overigens verschillende manieren. Dit zijn wellicht voorbeelden van wat Queneau rijmende en allitererende gebeurtenissen noemt.

In het hiernavolgend essay ‘Romantechniek’ vertelt Queneau een en ander over de min of meer cyclische structuur van drie van zijn boeken. In Le Chiendent brengt deze vorm een andere herhaalde gebeurtenis met zich mee: de beginzinnen staan ook aan het slot; ze betreffen voornoemde Étienne Marcel, die uiteindelijk het denken opgeeft en weer een platte man wordt. Maar de kring is nog groter. Ook de laatste roman van Queneau, Le vol d'Icare, begint en eindigt met een platte man: aanvankelijk is Icarus niet meer dan een op papier bestaande romanfiguur die uit het manuscript van de schrijver Hubert Lubert ontsnapt; en aan het slot loopt zijn luchtreis fout af, zodat hij plat begint en naar we mogen aannemen plat eindigt:

[p. 34]

 

Hij gaat hoger!

 

Hij is nauwelijks meer te zien.

 

Hij verdwijnt tussen de wolken!

 

Hij komt weer tevoorschijn!

 

Hij gaat nog verder omhoog!

 

Hij gaat te hoog! Dat gaat nooit goed.

 

Maar... maar... hij vliegt weer wat lager!

 

Hij vliegt niet lager: hij valt!

 

Hij valt! hij valt! hij zal te pletter vallen op de grond!

En daarna heeft Hubert Lubert het laatste woord:

Alles is gelopen zoals ik had voorzien; mijn roman is af.

Daarmee besluit het romanoeuvre van Queneau. De cirkel is gesloten. Herhaling zorgt zo voor eenheid in het werk.

Intussen zijn we wat afgedwaald: van variatie zijn we terechtgekomen bij herhaling, een bij deze schrijver even vruchtbaar onderwerp. Overigens zijn beide uiteraard verwant, variatie is veranderde herhaling, ‘Veränderung’. Heel In het klein zijn beide fenomenen te herkennen in de naam Hubert Lubert.

Variatie in stijl betekent in de praktijk ook dat de diverse genres, proza, poëzie, essay en toneel niet strikt gescheiden zijn. Zo schreef Queneau een autobiografie in verzen. En het is aardig om in dit verband het ‘Prière d'insérer’ van de Exercises de Style te citeren - ongetwijfeld geschreven door Queneau zelf, die zo een extra stijloefening kon toevoegen:

In zijn nieuwe roman, met de hem eigen virtuositeit gewrocht, heeft de beroemde romancier X, aan wie wij al zoveel meesterwerken te danken hebben, ernaar gestreefd de lezer slechts te confronteren met scherp getekende personages, wier handelingen plaatsvinden in een atmosfeer die voor leder, groot en klein, begrijpelijk is. De intrige nu draait rond de ontmoeting, in een autobus, van de held van deze geschiedenis met een tamelijk raadselachtig persoon, die ruzie maakt met de eerste de beste. In de slotepisode zien we hoe dit mysterieuze individu uiterst aandachtig staat te luisteren naar de adviezen van een vriend, meester in het dandyisme. Het geheel geeft een charmante indruk, die de romancier X op zeldzaam gelukkige wijze heeft geciseleerd.

In een ander begeleidend schrijven bij de Exercises de style meldt Queneau dat de pastiche in de bundel ontbreekt. Elders worden wel stijlen geparodieerd. Als voorbeeld een caféscène uit Les Fleurs Bleues, in de stijl van Robbe-Grillet, maar met een knipoog:

[p. 35]

Achter de tapkast staat de barman, werkeloos, te luisteren naar de commentaren over de totovoorspellingen; hij heeft een vierkante halfronde ovalen pet op van met witte erwten versierd laken. De ondergrond is zwart. De erwten zijn elliptisch van vorm; de lengte van de lange as van elke erwt is zes millimeter en die van de korte as vier, derhalve is het oppervlak iets kleiner dan negentien vierkante millimeter. De kiep is van een gelijksoortige stof gemaakt, maar de erwten zijn kleiner en ovaal van vorm. Hun oppervlak komt niet boven de achttien vierkante millimeter. Er zit een vlek op de derde erwt van links, gerekend met het gezicht naar de drager van de pet toe en het dichtst bij de rand. Het is een venkel-essence-vlek. Hij is uiterst klein, maar ondanks zijn beperkte omvang heeft hij de specifieke kleur van de oorspronkelijke substantie behouden, ietwat een piskleur, die het midden houdt tussen infrarood en ultraviolet. Bij zorgvuldige bestudering van de naastliggende erwt, nog steeds van links af gerekend met het gezicht naar de drager van de pet toe en zo dicht mogelijk langs de rand, is een minuscule bezoedeling te onderscheiden die eveneens zijn oorsprong vindt in een opgeworpen druppel venkel-essence, maar zijn afmetingen zijn zodanig, dat men zou kunnen geloven dat het eenvoudigweg een draad is van het omringende zwarte laken, die daar verzeild is geraakt en een gelige tint heeft aangenomen onder invloed van het neonlicht, dat zo goed en zo kwaad als het gaat uit een buisvormige buis valt; inderdaad functioneert het apparaat haperend en, soms, zou men kunnen denken dat het signalen uitzendt in dat alfabet dat uitgevonden werd door die beroemde Amerikaanse schilder die geboren werd in Charlestown (Mass.) In 1791 en overleed in Poughkeepsie in 1872. Door een buitengewoon toeval hangt juist boven Cidrolins hoofd een reproductie van de stervende Hercules van Samuel Finlay Breese Morse, die in 1813 de gouden medaille van de kunstsociëteit Adelphi had gekregen.

Het komische van dit fragment schuilt vooral in de tegenstelling tussen vorm en inhoud. Dit effect ontstaat bij Queneau veelvuldig. Zo bedrijft ergens een amateurfilosoof op de volgende plastische wijze hogere filosofie:

Ziet u, de filosofie heeft twee blangrijke fouten gemaakt, twee blangrijke dingen vergeten; ten eerste hoofse vergeten de verschillende wijzen van zijn te bestuderen, primo; en das geen gering verzuim. Maar das nog niks; zeeft het allerblangrijkste vergeten, de verschillende wijzen van nietzijn. Zo is een klomp boter, ik neem het eerste maar dat imme gedachten

[p. 36]

opkomt, een klomp boter bevoorbeeld, is geen karavanseral, geen vork, geen rotswand, geen dekbed.

Enzovoort, om uiteindelijk tot de volgende voor de reguliere filosofie onthutsende conclusies te komen:

Het zijn is, het niesijn is niet,

Het zijn is niet, het niesijn is,

Het zijn is, het niesijn is,

Het zijn is niet, het niesijn is niet.

Waarmee we ongeveer weer uitkomen bij de categorische twijfel van het beginfragment.

In Les Fleurs Bleues, een van Queneau's laatste en meest virtuoze romans, zijn de twee hoofdpersonen te beschouwen als een variant van elkaar. Ze vertonen duidelijke overeenkomsten: ze hebben onder meer dezelfde familiesituatie, dezelfde belachelijke serie voornamen, ze debiteren dezelfde dooddoeners, maar leven volslagen verschillend. Terwijl de één bijna onbeweeglijk op zijn twintigste-eeuwse woonboot woont, doorleeft de ander fiks bakkeleiend in een aantal fasen de Franse geschiedenis. Het verhaal springt van de ene naar de andere hoofdpersoon op momenten dat ze, meestal na een maaltijd, in slaap vallen: ze dromen elkaar. De gedeeltes die in de geschiedenis spelen, zijn doorspekt met woorden in het oud-Frans en neo-oud-Frans; daarnaast vinden we, behalve genoemde Nouveau Roman-stijl ook passages in alexandrijnen, in het ‘Neo-Babylonisch’, in argot en in ‘fleur bleue’-stijl: Bouquetreeks. En als het gewone volk de mond gaat roeren klinkt er bijvoorbeeld: Kraait de haan in mei, kip legt in de hel, en: Pratende vis, heel geen varken is.

Naast de stijlcitaten bevat dit boek ook letterlijke en bijna letterlijke citaten. De Fleurs uit de titel staan in dit geval voor stijlbloemen. We ontmoeten onder andere Victor Hugo en Heidegger, Apollinaire en Charles d'Orléans. En Queneau zelf, die aldus op weer een andere manier eenheid in zijn werk kan scheppen.

Queneau's variatietechniek is op bescheiden schaal terug te vinden in de hierna volgende korte stukken. Op één na komen ze uit Contes et Propos, een bundel met zacht absurdistisch en soms Oulipo-achtig proza. In de hier gemaakte keuze treffen we, al dan niet tussen de regels, Vergilius, Don Quichotte, Alice (uit Wonderland), enkele erwten (wederom), het begrip Niet-zijn (idem), het liedje ‘Au clair de la lune’ en een opera van Thomas. Het essay ‘Romantechniek’ tenslotte, bij de vertaling waarvan E.van der Starre me uitgebreid heeft geholpen, komt uit de essaybundel Bâtons, chiffres et lettres.