Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1991 (nrs. 53-56)

[p. 140]

Francis Ponge
Vier gedichten
Vertaling: Hans E. Mol

De aardappel

Een gekookte aardappel van goede kwaliteit afpellen is voor mij een uitgelezen bezigheid.

Tussen de muis van de duim en de punt van het mes dat je vasthoudt met de andere vingers van dezelfde hand, pak je, nadat je een insnede hebt gemaakt, een van de lippen van dat stroef en fijn papier dat je naar je toe trekt om het los te maken van het aantrekkelijke vlees van de knol.

De gemakkelijke bewerking laat een gevoel van onzegbare voldoening achter wanneer je erin slaagt haar tot een goed einde te brengen zonder al te vaak opnieuw te beginnen.

Het zachte geluid dat de velletjes bij het afpellen maken is aangenaam voor het oor en het ontbloten van het eetbare vruchtvlees verheugend.

Heb je eenmaal de volmaaktheid van de naakte vrucht herkend, haar verschil, haar gelijkenis, haar verrassing, - en wat voor een licht werkje het is - dan lijkt het of je daar iets rechtmatigs hebt verricht, iets dat sinds lang door de natuur is voorzien en gewenst, waarvan je toch de verdienste hebt gehad dat je daar gevolg aan hebt gegeven.

Daarom zal ik er niet meer over zeggen, ook al laad ik de schijn op me dat ik er me te gemakkelijk vanaf maak. Ik hoefde slechts - in enkele zinnen die me geen inspanning kostten - mijn onderwerp te ontkleden, door er nauwkeurig de vorm van na te lopen: hem ongeschonden latend maar glanzend, helder en helemaal klaar om de geneugten van zijn nuttiging te ondergaan alsook te verschaffen.

Deze aanpassing van de aardappel door zijn behandeling in kokend water gedurende twintig minuten is heel merkwaardig (maar juist terwijl ik schrijf - het is een uur in de morgen - koken de aardappelen op het fornuis hier voor mij).

[p. 141]

Men heeft mij gezegd dat het beter is om flink zout in het water te doen: niet verplicht maar het is beter.

Er is een vreemdsoortig lawaai te horen, dat van luchtbellen op water. Het is woedend, minstens op het toppunt van onrust. Het verliest zich razend in stoom, kwijlt, verzengt dadelijk, pruttelt en sist: kortom, heel onstuimig op deze gloeiende kolen.

Mijn aardappelen, erin ondergedompeld, worden door elkaar gerammeld, omgeduwd, gekwetst, doordrenkt tot in hun binnenste.

Ongetwijfeld is de woede van het water niet voor hen bestemd, maar zij krijgen de uitwerking ervan te verduren - en omdat zij zich niet kunnen onttrekken aan dit milieu ondergaan zij een diepe verandering (ik schreef bijna - gaan zij ten onder...).

Uiteindelijk blijven ze daar voor dood liggen, of op zijn minst doodmoe. Als hun vorm behouden blijft (wat niet altijd het geval is), zijn ze zacht geworden, gedwee. De zure smaak is helemaal uit hun vruchtvlees verdwenen: men vindt ze lekker.

Hun opperhuid heeft tezelfdertijd losgelaten: hem eraf halen (hij dient nergens meer toe) en bij het vuil gooien...

Blijft ten slotte deze kruimige en smakelijke massa over die op de eerste plaats dient om van te leven, vervolgens om te filosoferen.

De wijn

De overeenkomst tussen een glas water en een glas wijn is dezelfde als die tussen een voorschoot van zeildoek en een lederen voorschoot.

Zonder twijfel komt het door de tannine dat de wijn en het leer met elkaar te maken hebben.

Maar er bestaan tussen hen ook diepgaande overeenkomsten van een andere soort: de stal en de leerlooierij hebben met de kelder te maken.

Men haalt de wijn niet helemaal onder de grond vandaan, maar toch uit het ondergrondse: uit de kelder, een soort hol.

Het is een produkt van menselijk geduld, een lijdzaam geduld met een wat zachte troebele pulp, zonder duidelijke kleur en zonder veerkracht.

Door het ondergronds opslaan en het laten weken in de duisternis en vochtigheid van kelders of grotten, van het souterrain, verkrijgt men een vloeistof die juist de tegengestelde eigenschappen bezit: vol en robijnrood, echt een juweel.

[p. 142]

En in verband hiermee zal ik iets zeggen over die bekwaamheid (in het transformeren) die eruit bestaat de materie de juiste plaats te geven, de goede samenhang... en te wachten.

Een veroudering van weefsels.

De wijn en het leer stammen ongeveer uit dezelfde tijd.

Volwassenen (al een beetje op hun retour).

Zij hebben allebei dezelfde aard: middelmatig sterk.

Allebei kalmeren zij de ledematen op ongeveer dezelfde manier. Een langzame manier. Bij die gelegenheid bevrijden zij de ziel(?). Zij moeten een bepaalde dikte hebben.

Alcohol en staal zijn van een ander slag; bovendien kleurloos. Men heeft er minder van nodig.

De arm giet een koude plens in de maag, waaruit zich aanstonds een soort dienaar opricht, wiens rol eruit zou bestaan alle vensters te sluiten, het huis te verduisteren, vervolgens de lamp aan te steken.

De laatste hard dichtgeslagen deur galmt onbestemd na en daarna loopt de liefhebber van rode wijn door de wereld als door een klankrijk huis, waar de muren harmonieus zijn stappen weerkaatsen. Waar de tralies zich vervlechten als stengels van de klimmende winde onder de bezieling die van hem uitgaat, waar alles instemming betuigt, alles galmt van het applaus in antwoord op zijn tred, zijn gebaar en zijn ademhaling.

De bijval van de dingen die erin verwikkeld raken maakt zijn ledematen zwaar. Zoals de wingerd een stok omarmt, een dronkaard een lantaarnpaal, en wederzijds. Zeker, het groeien van klimplanten heeft iets van een dergelijke dronkenschap.

Zo geweldig is de wijn niet. Toch danst zijn vlam in het lichaam van menige stadsbewoner.

Danst eerder dan dat hij schittert. Zet meer tot dansen aan dan dat hij brandt of verteert.

Vormt de bewegende lichamen min of meer om tot poppekastpoppen, ledepoppen, marionetten.

Doorstroomt hartverwarmend de ledematen, terwijl hij vooral de tong bezielt.

Zoals alle dingen heeft ook de wijn een geheim; maar het is een geheim dat hij niet bewaart. Men kan het hem laten uitspreken: van hem houden,

[p. 143]

hem drinken, hem in zijn binnenste een plaats geven is voldoende. Dan spreekt hij.

Terwijl het water zijn geheim beter bewaart; het is tenminste veel moeilijker te onthullen, te grijpen.

De olijven

Groene, grijsgroene en zwarte olijven.

De olijfkleur tussen groen en zwart op weg naar verkoling. Een milde verkoling, in olie - waarbij dan misschien de gedachte aan ranzigheid opkomt.

Maar... is dat wel zo?

Komt iedere olijf, van groen naar zwart, door het olijfgroen? Of is er bij sommige eerder van een soort ziekte sprake?

Dat schijnt van de pit te komen, die, nogal lafhartig, zou proberen een beetje van zijn hardheid in te ruilen tegen de zachtheid van het vruchtvlees... In plaats van zich aan zijn plicht te houden die juist in tegenstelling daarmee er niet uit bestaat de pulp te verharden (onder geen enkele voorwaarde!), maar tegen haar in zichzelf harder en harder te maken... Om haar zozeer te ontmoedigen dat zij tot ontbinding overgaat... en hem juist toestaat om de grond te bereiken, en erin te verdwijnen. Het staat hem dan vrij (maar dan alleen), om zich te ontspannen: half opengaan... en kiemen.

Hoe het ook zij, het accent circonflexe op ‘olivâtre’ (olijfkleurig) laat zich met genoegen lezen. Het staat er als een dikke zwarte wenkbrauw waaronder iets dadelijk in zwijm valt, terwijl de ontbinding inzet.

Maar als de olijf zwart is geworden is er niets glansrijker dan zij. Wonderlijk dat zij van binnen zo week is... Maar buitengewoon genietelijk, en glad maar niet al te zeer, zonder iets van spanning.

Een beter oraal laxeermiddel nog dan de pruim.

Laten we, nu we genoeg gebazeld hebben over de kleur van het vruchtvlees en zijn vorm, tot het voornaamste overgaan - nu we gevoeliger zijn voor het zuigen op de pit - namelijk de verwantschap tussen olive en ovale (olijf en ovaal).

[p. 144]

Zie eens hoe mooi dat overeenkomt, evenals naïve (naïef).

Wat is er tenslotte naïever dan een olijf?

Bevallig en soepel in de omgang als zij zijn hangen zij niet zozeer de preutse en zoetsappige uit als die andere jongedames: de bruidsuikers... de nuffen!

Liever bitter, eerlijk gezegd. En misschien moeten ze op een bepaalde manier behandeld worden om ze zachter te maken: ze wat laten marineren.

Maar overigens, wat je tenslotte in de pit vindt is geen amandel: een balletje; een kleine torpedo van keihard hout, dat bij gelegenheid gemakkelijk tot in het hart kan treffen...

Nee! Laten we niets overdrijven! Laten we er liever om glimlachen (vanuit tenminste een mondhoek), om hem dan gauw op de rand van het bord te leggen.

...Kijk eens hoe eenvoudig. Het getuigt noch van een al te goede noch van een al te slechte smaak... En vereist niet meer voortreffelijkheid dan ik er zojuist heb ingelegd... en kan toch welgevallig zijn, is gewoonlijk aan iedereen welgevallig, als voorgerecht.

De (gedroogde) vijg

Omdat ik niet zo goed weet wat poëzie is (we verkeren daarover in het onzekere) vorm ik mij ter compensatie (iedereen kan dat zien) van deze gedroogde vijg, die men ons sinds onze kinderjaren gewoonlijk afgeplat en met andere opeengepakt zonder doos aanbiedt, zodra ik haar opnieuw tussen duim en wijsvinger modelleer alvorens haar op te peuzelen, een beeld dat meteen geschikt is om onverwijld aan u te worden meegedeeld.

Wat een armzalig ding, zo'n droge vijg, al is het wel een van de bestaanswijzen (dat durf ik te zeggen) die zich bewezen hebben, die dat nog dagelijks doen en die zich aan de geest aanbieden zonder daar iets anders voor in de plaats te vragen dan deze vaststelling zelf en het beetje aanzien dat eruit volgt.

Maar onze taak ligt elders.

Symmachus (volgens Larousse), grote heiden van Rome, spotte met het christelijk geworden keizerrijk: ‘Het is onmogelijk,’ zei hij, ‘dat een enke-

[p. 145]

le weg voert naar een zo subliem mysterie.’ Hij had geen geestelijke nalatenschap maar wordt de pleegvader van Boëthius, de auteur van De troost der wijsbegeerte; vervolgens werden beiden terechtgesteld door de barbaarse keizer Theodoric, in 525 (barbaar en christen veronderstel ik).

Daarna zou het meerdere eeuwen duren voor men de ogen neerslaat en opnieuw naar de grond kijkt; tot eindelijk op zekere dag (volgens Du Cange): ‘Een zekere du Rut een zakje vond waar allerlei kleingeld in zat, met name koperen munten.’

Wat prachtig!

Wat mij betreft, ik vond dezer dagen deze vijg, die een van de elementen van mijn aardse vertroosting zal zijn.

Niet dat in die tussentijd niet meerdere pogingen gedaan zijn (of - in tegengestelde zin - benaderingen beproefd) waarvan de herinneringen of sporen blijven ontroeren.

Zo hebt u wellicht, evenals ik, in het veld, in het dal van een bosrijke streek, een of andere romaanse kerk of kapel kunnen aantreffen, een afgevallen vrucht als het ware.

Zonder veel omslag gebouwd hebben grassen, de Tijd, de vergetelheid, hem van buiten bijna vormeloos gemaakt; maar soms, als de deur open is, licht achterin een fonkelend altaar op.

De minste gedroogde vijg, dat pover buideltje, ongekunsteld en grillig tegelijk, lijkt daar zeker sterk op, met dit verschil echter, dat zij me nog veel gewijder voorkomt; een kleine afgod voor ons gevoel, zo u wilt, iets dergelijks, zij het van een niet te evenaren bescheidenheid, in alle opzichten beter geslaagd, onvergelijkbaar veel ouder en tegelijkertijd minder van actualiteit ontdaan.

Als ik eraan wanhoop, jazeker, er alles over te kunnen zeggen, als mijn geest haar weldra met genoegen aan mijn lichaam teruggeeft, moge het dan niet zijn zonder haar op dat ogenblik op mijn manier kortstondig de eer gebracht te hebben die men haar verschuldigd is, met niet meer of minder belangstelling dan nodig is.

Kijk, dit is een van die weinige vruchten, stel ik vast, waarvan wij zo ongeveer alles kunnen opeten: het omhulsel, het vruchtvlees, de pitjes, die samen bijdragen aan ons verfijnd genot; en misschien is het voor de tanden

[p. 146]

alleen maar een hinderlijke voorraad korreltjes: hoe het ook zij, wij vinden haar lekker, wij verlangen naar haar als naar een speen, een speen die zowaar plotseling eetbaar zou worden, terwijl per slot van rekening haar voornaamste eigenaardigheid eruit bestaat dat zij van een soort rubber is, juist zo uitgedroogd dat men door alleen maar wat meer scherpe druk uit te oefenen met de kaken de weerstand kan breken - of liever de weerstandloosheid, eerst, voor de tanden, van haar omhulsel - om, de lippen al gezoet door het geërodeerde poeder dat op de buitenkant zit, zich te voeden met het altaar dat schittert in haar binnenste, dat haar helemaal vult met purper vruchtvlees, begiftigd met pitten.

Zo is het ook (voor de geest) met de elasticiteit van woorden, en van de poëzie zoals ik haar versta.

Maar voor ik eindig wil ik nog iets zeggen over de manier, eigen aan de vijgeboom, om zijn vrucht los te maken van zijn tak (zoals ook onze geest zich los moet maken van de tekst) en over dat rudiment in onze mond: dat navelknopje, dat onverteerbaar overblijft. Omdat het weerstand biedt, al is het maar weinig, telt het mee.

Sputterend op de rand van het bord gelegd, of eindeloos gekauwd zoals men met spreekwoorden doet, strikt genomen is dat hetzelfde.

Moge deze kleine tekst zo zijn: al is hij veel minder dan een vijg (men ziet het), dat hij tenminste te harer ere voor ons beschikbaar blijve, wellicht.

Bij onze onsterfelijke goden, beste Symmachus, het zij zo.