Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1991 (nrs. 53-56)

[p. 137]

Hans E. Mol
Pennevruchten
Notities bij de vertaling van enige pennevruchten van Francis Ponge

‘Il faut choisir des mots qui ajoutent à la pensée.’
Francis Ponge

Aanvankelijk schrijft Francis Ponge (1899-1988) gesloten prozagedichten, die het eindresultaat zijn van zijn onderzoek in taal naar dingen die hij tot spreken wil brengen. Naast deze gesloten, enigszins cryptische teksten schrijft hij vanaf 1938 open prozagedichten waarin hij inzage geeft in het ontstaan van de tekst.

Zijn wantrouwen ten opzichte van de taal heeft hem daartoe aangezet. Als hij in '41 het script van Le mythe de Sisyphe van A. Camus van kommentaar voorziet begint hij met op te merken dat een van de belangrijkste thema's betreffende het absurde ontbreekt: dat van de onbetrouwbaarheid van de uitdrukkingsmiddelen, de onmogelijkheid voor de mens om zich uit te drukken, om wat dan ook uit te drukken. Hij vraagt zich af wat hij moet doen. Moet hij zwijgen? Hij heeft de onbetrouwbaarheid van de taal aan den lijve ervaren. Iedere beschrijving loopt uit op een échec... Hij besluit beschrijvingen te publiceren van het échec van beschrijven, zodat de lezer inzage krijgt in het ontstaan van de tekst. Voorlopige formuleringen, kommentaar, tussentijdse overwegingen, te rade gaan in de dictionaire Littré, voor alles wordt plaats ingeruimd. Hij zal niet alleen de eindformule publiceren maar de volledige geschiedenis van het onderzoek, het journaal van de ontdekkingsreis (La mounine, '41).

Toch bevat zijn eerste bundel, ‘Le parti pris des choses’, uit 1942, uitsluitend gesloten gedichten. De herdruk in '44 verschaft hem bekendheid als J.P. Sartre zijn niet gemakkelijke teksten onder de loupe neemt in ‘L'homme et les choses’ (Poésie 44). Ponge woont dan in het bevrijde Parijs. Het valt hem niet mee het hoofd boven water te houden. Hij geeft leiding aan de literaire pagina's van het kommunistische weekblad Action, raakt verzeild in schilders- en beeldhouwerskringen, schrijft indringende teksten over Braque, Picasso, Fautrier e.a.

Zijn faam heeft de vraag naar uitleg van zijn prozagedichten opgeroepen. Die vraag wordt hem gesteld en tijdens een verblijf in Algiers in de winter van '47-'48 gaat hij er welgemoed op in: ‘My creative method’ en ‘Po-

[p. 138]

chades en prose’, 90 bladzijden notities, tekst en uitleg, inkijk. Hij beseft dat hij het gevaar loopt zich belachelijk te maken. Pas 13 jaar later zullen de notities in het boek Méthodes in druk verschijnen.

In '48 ziet Le peintre à l'étude het licht. In datzelfde jaar verschijnen zijn notities bij Camus' essay over het absurde en komt de bundel Proêmes uit, 42 gesloten teksten, geschreven tussen 1919 en 1935, die titels dragen als ‘De toekomst van de woorden’, ‘Redenen om te schrijven’, ‘De vorm van de wereld’, of ‘Introduktie op de strandkei’. De open teksten, waarin hij inkijk geeft in zijn taallaboratorium, liggen al jaren klaar, maar komen nog niet voor uitgave in aanmerking. ‘Notes prises pour un oiseau’ ('38) en ‘Le carnet des bois de pins’ ('40) beslaan tientallen bladzijden en zullen pas in '52 in La rage de l'expression aan de drukpersen worden uitgeleverd.

De prozagedichten uit Proêmes zijn niet ten onder gegaan met de periode waarin ze geschreven zijn. De aandacht van de schrijver voor het eigene, het bijzondere van de dingen én zijn poging dat eigene in woorden op het spoor te komen levert taal op die, zodra hij aandachtig gelezen wordt, een verrassende eigen actualiteit produceert.

Noten bij de vertaling

Ponges pogen om van het te beschrijven ding een taalobjekt te maken dat gelijkwaardig is aan het materiële ding leidt tot het gebruik van specifieke woorden en uitdrukkingen die in meerdere betekenissen functioneren in de tekst, die zowel iets zeggen over het objekt dat beschreven wordt als over het taalobjekt in statu nascendi.

Voorbeeld 1. In alinea 7 van ‘De wijn’ valt te lezen: ... die eruit bestaat de materie de juiste plaats te geven... De Franse tekst luidt: ... qui consiste à placer la matière au bon endroit... Placer betekent naast ‘plaatsen’ ook ‘geld uitzetten’, en als zelfstandig naamwoord: goudader. Placer, matière en transformation, dat ruikt naar alchemie. Het duidt tevens het proces aan waar Ponge als schrijver mee bezig is. In de Nederlandse vertaling krijgt ‘de materie’ de derde naamval. Dat was niet de bedoeling.

Voorbeeld 2. De goede eigenschappen van wijn worden ‘un véritable rubis sur l'ongle’ genoemd, ‘vol en robijnrood, een echt juweel’. De uitdrukking stamt uit de wijnkultuur. Men laat de laatste druppel uit het glas op de nagel van de duim rollen. Blijft hij liggen als een robijn dan is de wijn van goede kwaliteit. Tannine, waarvan in de tweede regel sprake is, speelt een belangrijke rol. De tannine zit in de pitjes en de schil van de druif. Hij lost op in de alcohol die bij gisting ontstaat. Hij behoedt de wijn tegen bederf. Ook in de leerlooierij speelt tannine een belangrijke rol. Hij konserveert het leer. Heeft de wijn goede eigenschappen verworven dan biedt zij bescherming, evenals het leer. Voor de woorden ‘middelmatig sterk’ geeft het Frans ‘moyenne cuirasse’; cuirasse = harnas, pantser. Het harnas dat gedeeltelijk uit leer bestaat. Ook de lederen voorschoot die in de wijnkelders gedragen

[p. 139]

wordt biedt bescherming. Met ijzerzouten geeft tannine een zwart neerslag. Dit neerslag is de grondstof voor inkt, de inkt van de schrijver. De hier afgedrukte gesloten gedichten, De aardappel ('41), De wijn ('43-46), De olijven ('47) en La figue (sèche) zijn afkomstig uit de bundel Pièces.