Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1990 (nrs. 49-52)

[p. 62]

Daniël Robberechts
Wat zie ik? Noemen.

o.

De eerste blik kan bepalend zijn. Je scheurt een envelop open, er komt een hoek van een foto te voorschijn - en voor je het weet heb je al eenbeeld opgevangen, en een interpretatie geproduceerd. Daarom vroeg ik aan B. dat hij de envelop zou opendoen, de foto's eruit halen en ze mij in de juiste volgorde vanaf de overkant van de tafel tonen. Wat ik zag noteerde ik achtereenvolgens als

1^o	(André Lamoth)	‘bril’
2^o	(Theo Baart)	‘muur bank trap’
3^o	(Hans Aarsman)	‘binnenplein schoolplein’
4^o	(Cary Markerink)	‘haag weg’
5^o	(Henze Boekhout)	‘piano achter’

Toen kon ik me aan het lezen zetten. Ik kwam er niet toe, de foto's als pretexten te gebruiken voor een literair verhaal. Misschien was daarvoor de tijd te kort. Misschien ontbrak de herkennings-klik. Waarschijnlijk leek het lezen op zich me wel boeiend genoeg.

1. (A.L.)

Wat een rare bril toch. Maar wat een raar gezicht ook. Waar heb ik nog zo'n gezichten gezien? Op foto's van Nederlandse klederdrachten: Scheveningen, Volendam, Arnemuiden, Staphorst, Drente, Urk, Walcheren, Marken, Rottumeroog...? Nederlands in ieder geval? Of noordelijker nog: Denemarken, Zweden, een Baltisch land? Een boerin? Een non? Maar de bril dan?

En als het om een man ging? Het mens wordt mannelijk als ik het stukje kraag links onderaan integreer. En de werkbril associeer ik toch ook met een mannelijke juwelier, een mannelijke horlogemaker. Maar die gladde huid dan?

[p. 63]

Een gotisch houten heiligenbeeld. En dan toch een vrouw? Een bestempeling tot non vermindert mijn afkeer: ze krijgt een functie toebedeeld - de angst voor nonnen ben ik al een tijd ontgroeid, en voor een non voelt elke man een zekere neerbuigendheid. Bezwering.

Hermafrodiet.

Maar als het om een man gaat dan is er geen grens aan de gruwel. Een protestantse ouderling? Listig conformisme. Onverzettelijke rechtzinnigheid? Hij weet alles, je hoeft daarvoor niet eens bij hem te biechten, hij heeft altijd gelijk. Wat je ook mag aanvoeren, hij heeft altijd wel beter geweten, hij weet hoe alles moet. En als het erop aankomt zal hij je dat laten voelen ook. Voor een brandstapel zal hij dezelfde monkel vertonen. Hij heeft den Here mee.

(Ik heb van het gezicht gedroomd.)

2. (T.B.)

Ik moet er niet aan denken dat ik in die kamer terechtkomt. Ademnood, angstzweet: hoe raak ik hier zo vlug mogelijk buiten!

Zielige benepenheid. Want ofwel heeft de bewoner de inrichting van deze zitkamer zo gewenst, ofwel heeft hij niet ingezien wat er allemaal ongewenst (onwensbaar) aan is. Deze culturele afkeer van me is een zachte vorm van racisme? (In België is deze kamer moeilijk voorstelbaar: er zouden gekke dingen zijn, meer wansmakelijke snuisterijen, en het behangpapier zou niet zo nietszeggend zijn.)

Nader onderzoek bevestigt alleen maar de afkeer. Vijf foto's aan de wand, vijf kussens - waar is de vijfde glazen asbak (onder de potkaars)? Waarom moest het stopcontact pal midden in de muur staan (terwijl de muurlamp toch op een ander contact is aangesloten)? De huwelijksfoto's vormen een dalende trap - een vergrootglas brengt het bewijs: de vijfde foto toont een mongoloïde meisje in een rolstoel - het enige produkt van de vier huwelijken?

[p. 64]

Van waar kijk ik? Ik gebruik het tv-scherm als een periscoop? O wat prijs ik me gelukkig dat ik deze ruimte niet aan den lijve moet ervaren - om van de geur maar te zwijgen.

Blijft de schaamte. Iemand betrappen op een dergelijke schamelheid, dat doe je toch niet.

3. (H.A.)

Natuurlijk gaat het niet om een schoolplein.

De plaats is ontegensprekelijk Nederlands. (Bevestiging door de opschriften: de Guldene Crone, Markt, Stadhuis, Los Hoes(?), R.K. Kerk, N.H. Kerk, Hotels, Politie, Postkantoor). Desgewenst kun je een kunsthistorisch verband leggen met de doorkijk naar het pleintje achteraf (De Hoogh e.d.). De tijd is: niet lang geleden.

Maar wat moet ik met die rij burgerlijk geüniformeerde jonge mannen in ter plaats rust (behalve dat ze hun handen in hun zakken houden)? Een lokale sportploeg? De brandweer? De lokale sectie van het Oranjelegioen? van de BVD? De actuele versie van de nachtwacht? Verklede marsmannen? Of gaat het om een jaarlijkse huwelijksmarkt, en worden deze jonge boeren hier ten huwelijk aangeboden?

Belg: ‘Waar blijft de fanfare?’

Het toeval wil dat ik al meer dan een kwart eeuw verliefd ben op de bouwstijl van het oude huis in het centrum. En dat deze foto me nog eens duidelijk maakt hoe de overgrote meerderheid van latere gebouwen het inzake bekoorlijkheid en harmonie alleen maar weet te verknoeien. Om de kitsch van de Guldene Crone links kan je desnoods nog glimlachen, maar om de botte pretentie van het rechter gebouw toch niet (een klooster? een ziekenhuis? er staan twee glasramen in de gevel). Toegegeven: oorspronkelijk kan het oude gebouw wel even pretentieus bedoeld geweest zijn (met al dat dure glas) - maar dan hebben tijd en klimaat ermee gedaan wat water en ijs met een rotsblok doen in een bergbeek.

[p. 65]

Wat ik uiteindelijk te zien krijg: een juweeltje omsloten door kitsch, brutaliteit en een rij knullen-met-hoed-en-gabardine.

4. (c.m.)

- Kijk wat ze ervan gemaakt hebben. Dat is het dus wat ze bedoelden met ‘de natuur beheersen’. Rechts een concentratiekamp voor boompjes, links een vlakte waar zelfs geen molshoop een kans krijgt. Op die manier zijn ze erin geslaagd, de flora in een halve eeuw te halveren. En de fotograaf komt langs en maakt er een keurig symmetrische compositie van.

- Je houdt er geen rekening mee dat het wellicht om een polder gaat. Oorspronkelijke ‘natuur’ zou hier betekenen: een zoute watervlakte, een woestijn van water. Hier kan een mens tenminste over lopen, hier groeit dan ten minste nog wat.

5. (H.B.)

Als men twee brede voorwerpen zoals een piano en een projectiescherm voorlopig uit de weg wil zetten, dan kan men ze beter allebei parallel met de wand plaatsen, zo nemen ze het minst ruimte in. Men kan ze naast elkaar plaatsen, maar dit vergt een grote wandoppervlak. Men plaatste ze dus beter achter elkaar, en het scherm vóór de piano omdat het daardoor bereikbaarder is; daarenboven voorkomt men op die manier dat de kinderen in het voorbijgaan telkens op de toetsen van de piano tokkelen, en daarmee akoestische wanorde brengen in deze geordende ruimte.

De maan is natuurlijk een omvangrijker en nog veel hinderlijker voorwerp. Toch gaat men er op dezelfde manier mee te werk: men fotografeert haar zo dat men haar aan de muur kan hangen. Het gaat ons om de ruimte.

(En naar mijn gevoel is deze foto de enige van de vijf die evengoed in België kon genomen zijn.)

[p. 66]

6. p.s.

Hoe komt het dat alle vijf foto's me vanzelf tot ethnische beschouwingen hebben gevoerd?

Waarom werken ze stuk voor stuk deprimerend op me? (En als onze werkelijkheid nu eens onduldbaar terneerdrukkend was?)