Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1990 (nrs. 49-52)

[p. 13]

Hans Aarsman
Pleidooi voor een realistische fotografie

Er overkomt mij wel eens wat, en achteraf denk ik vaak, was dat het nou. Schijnen meer mensen last van te hebben, teleurstelling achteraf. Toen het nog stond te gebeuren leek het groter, het zou langer duren, het beloofde spannender te worden. Zoals mijn oom Loek altijd zei, het bezit van de zaak is het eind van het vermaak. Hij zat daar maar in die stoel en weigerde ergens naar te verlangen. Had oom Loek gelijk?

Teleurstelling ligt overal op de loer. Noemenswaard is in dit verband de ontgoocheling van de plezierfotograaf die zijn vakantiefoto's bekijkt. Vanaf die parkeerplaats leek het panorama zo groots, en op de foto staat alleen een helling met wat struiken. De zonsondergang was nog wel zo indrukwekkend, wat is ervan overgebleven: een donkerbruine vlek. Waarna de conclusie voor de hand ligt dat behalve het verlangen ook het geheugen telkens weer teleurgesteld wordt door de feiten.

Waar gaat het dan mis? Ligt het aan de realiteit die niet aan de verbeelding kan beantwoorden of wekt de verbeelding te hooggespannen verwachtingen? Om praktische redenen lijkt het me verstandig de realiteit te laten voor wat hij is en de schuld bij de verbeelding te zoeken. Die ziet namelijk alleen wat hij wil zien. Verlangens en herinneringen richten zich naar een bijziende leidsman. Het een wordt aangedikt, het ander genegeerd. Ook het heden wordt zodoende vertroebeld. Als ik nu naar mijn werktafel kijk, zie ik geen fractie van wat ik zou kunnen zien. Op een foto van die werktafel wordt in een oogopslag duidelijk wat ik allemaal over het hoofd zag. Dat het werkblad even bruin is als het schilderij dat erboven hangt. Dat de printer precies in het midden staat en nog veel meer. Middels een foto dringt de verschijning van de dingen zich duidelijker op dan zo met het blote oog. Daarom is de fotografie een goed wapen tegen de verbeelding.

Een foto ziet meer, tenminste, als de fotograaf niet van het schmierderige type is, het soort dat zogenaamd mooie foto's wil maken. Stel je voor. Is er eindelijk iets uitgevonden waarmee je prachtig kunt beschrijven hoe de dingen eruitzien, leveren ze de uitvinding weer uit aan de verbeelding. Gaan ze interpreteren, op het ene ding scherpstellen en op het andere niet. Mooie composities maken en sfeervol doen met stemmig licht. Of ze druk-

[p. 14]

ken de dingen donker waarvan ze denken dat het onbelangrijke dingen zijn.

De verbeelding is mooi, hou me ten goede. Ik zwijmel in de opera, ik verzwelg boeken, ik huil in de bioscoop. Maar, zou ik graag weten, waar raken verbeelding en realiteit elkaar nog, behalve dan in het rijk der teleurstelling. Waarom spreekt de realiteit niet wat meer tot de verbeelding. Omdat de realiteit vormloos is, chaotisch en niet lyrisch. Een gespeelde emotie op de buis weet meer indruk te maken dan de gewone emotie ervoor. Omdat in de film het licht dramatisch is, en de opstelling symbolisch, de handelingen en camerastandpunten wisselen elkaar geraffineerd af. En in het echt is het een rotzooitje. Het licht is saai, de compositie rommelig, niets volgt de wetten der expressie. De emotie van de verbeelding daarentegen bergt een duister, bijbels soort waarheid in zich, dat de echte emotie moet missen. En wat zie je, ze komen de avonden niet meer door zonder televisie, want het gewone leven van alledag, ja, dat is maar saai. In hun verbeelding verlangen ze een wereld vol avontuur, terwijl ze in de praktijk de tijd doden met op de bank hangen. Allemaal de schuld van de verbeelding. Waar moet dat heen.

En dan eindelijk blijkt er een medium te zijn dat, mits juist gehanteerd, bijna net zo werkelijk is als de saaie realiteit zelf. Dat aan de verbeelding kan ontsnappen door simpelweg te laten zien hoe het een en ander eruitziet. Dat doodgewoon is en toch intrigerend. In zo'n plaatje kan heerlijk worden rondgekeken zonder interpretaties, symboolwerking, mooimakerij of wat voor sensatie dan ook. Doorzichtig kan de fotografie zijn, onbemiddeld en meerduidig, zoals het daarbuiten is.

Wat moet zo'n medium dan in combinatie met literatuur? Het geschreven woord is pure verbeelding. Een letter op zich stelt niets voor. Toch is het beeld vreselijk kwetsbaar tegenover tekst. Altijd weer die stomme dominantie van de verbeelding. Een paar woorden ernaast en de foto zit muurvast. Weg meerduidigheid. Hier volgen enkele voorbeelden.

[p. 15]

Wij hebben hier een speciaal geval, hier is moeder de fotograaf en poseert vader voor de Trevifontein, de Magere Brug en de Druipsteengrotten. De moeder houdt er niet van als tijdens het fotograferen haar tas onbewaakt op straat staat. Dus moet de vader die zolang vasthouden. Zo is in de loop der jaren een weergaloze serie tassenmodefoto's ontstaan op internationale lokaties. Een rotan boodschappentas in Rome, een nappa damestasje in Spa, een Big Shopper in Amsterdam. Met zichtbare tegenzin vastgehouden door een man met steeds dezelfde korte broek aan. Maar hou je mond daarover als je morgenavond bij ze binnenstapt, en geen betekenisvolle blikken als de bewuste dia's op het scherm verschijnen.

De verhuizing viel reuze mee, ik had minder troep dan ik dacht. Koen speelt al weer buiten met zijn houten eend. Bij het uitpakken stak de foto van oom Loek uit een stapel boeken. Je mag hem houden, jij hebt hem altijd al meer gemogen dan ik. Dat rare brilletje van hem, kon hij nooit eens normaal doen? Kun je het trouwens een beetje uithouden in je eentje, slaat het heimwee nog niet toe? Ik denk elke dag even aan je, maar of dat zal helpen, ik kan het me nauwelijks voorstellen.

Zelf noemen ze het een paasgebeuren, maar het is natuurlijk een vruchtbaarheidsritueel. Acht ongetrouwde kerels met een hoedje op trekken een sliert van dorpsbewoners achter zich aan. De regenjassen zijn verkrijgbaar bij Kreymborg, de hoeden ook. Eenmaal op het plein heffen de kerels een lied aan. Je merkt aan alles dat ze zich zeer ongemakkelijk voelen, maar ja, het moet vanwege het ritueel. Dan rolt de meute zich op als een jojo-drop, de kerels in het midden. Een achttal kinderen wordt naar het midden gevoerd en door de kerels twee keer in de lucht gegooid. De menigte brult daarbij ‘joojoojoo’. Dan keert iedereen snel huiswaarts en ligt het plein er weer zondags bij.