Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1988 (nrs. 41-44)

[p. 136]

August Willemsen
Ferreira Gullar

Werd Brazilië in 1822 politiek onafhankelijk van het koloniserende land Portugal - pas 100 jaar later, met het Modernismo, was ook de culturele dekolonisatie een feit. De eerste fase van de nieuwe literatuur stond misschien nog in het teken van een enigszins agressief verzet tegen het voormalige moederland, maar vanaf ca. 1930 is daaraan geen behoefte meer: met auteurs van universeel niveau als Manuel Bandeira, Drummond de Andrade, João Cabral de Melo Neto, João Guimarães Rosa, overvleugelt de Braziliaanse literatuur nu kwalitatief de Portugese.

Op het politiek engagement in de literatuur van deze tweede fase volgde de domper van de naoorlogse ontwikkelingen, die schrijvers ertoe bracht hun heil te zoeken in een taalkundig experimenteren dat zou leiden tot hermetisme en, o.a., tot het concretisme in de poëzie. In Brazilië wordt deze tendens vertegenwoordigd door de ‘generatie van 1945’, waarvan Cabral, Lêdo Ivo (aanwezig op Poetry 1985) en Ferreira Gullar de bekendste vertegenwoordigers zijn.

Ferreira Gullar (pseudoniem van José Ribamar Ferreira, geb. 10 september 1930 in São Luís do Maranhão) vestigde zich in 1951 in Rio de Janeiro, waar hij als dichter en essayist meewerkte aan kranten en tijdschriften. In 1971 zag hij zich om politieke redenen gedwongen enkele jaren in ballingschap te gaan (in Peru en Argentinië). Hij wordt, na Drummond (geb. 1902) en Cabral (geb. 1920), beschouwd als Braziliës laatste ‘major poet’.

Het werk van Gullar vertoont een ontwikkeling die we ook zien bij andere ‘vijfenveertigers’, met name Cabral: na een aanvankelijke fase van koel taalkundig formalisme koos hij, rond 1960, voor een radikaal politiek engagement. Hij schreef o.a. ‘literatura de cordel’: ballade-achtige gedichten in de trant van de, nog steeds levende, op markten voorgedragen orale volkspoëzie. Later bereikte hij een synthese van deze thematiek met een technisch bedrieglijk eenvoudige, in wezen zeer complexe vormgeving.

In 1978, terug in Brazilië, publiceerde Gullar een klein autobiografisch essay, Uma luz do chão (Een licht uit de grond): een artistieke verantwoording. Geen betere manier om een indruk te geven van Gullars ideeën over poëzie dan hieruit enkele citaten te lichten.

‘Nee, er bestaat geen universele poëtica: universeel is de poëzie, het leven zelf. Universeel is de achtertuin van ons huis in São Luís, vol

[p. 137]

planten, een explosie van groen in het licht van Maranhão, ver van Parijs, Londen, Moskou. Universeel is Bizuza omdat ze, peper malend in een keuken, deel uitmaakt van de Melkweg. Want de geschiedenis der mensheid speelt zich óók af in achtertuintjes, tussen planten en kippen; in de straten van voorsteden, in speelhuizen, bordelen en internaten. Daaruit heb ik mijn poëzie willen maken, uit die nederige en vernederde materie, want zang mag geen verraad aan het leven zijn.’

‘Mijn vader was grutter en in ons huis waren geen boeken. (...) In São Luís, mijn stad, met zijn stralend blauwe dagen, leefde ik tussen verrukking en vertwijfeling: het leven was mooi en zinloos. (...) Ik vluchtte. Ik vluchtte uit de grutterskraam, uit het gezin, uit het verstikkende en enge leven. De poëzie was mijn vluchtweg.’

‘Het was eind jaren 40, begin jaren 50, de nieuwe dichters waren hermetisch en koel. De beweging van de concrete poëzie (1956-1957) leidde de formalistische tendens van de Braziliaanse poëzie tot zijn uiterste consequenties. (...) Toen ik in een impasse was geraakt (1960/1961), gaven de sociale en politieke ontwikkelingen in Brazilië me mijn zicht op de werkelijkheid terug: ik gaf de avantgardistische experimenten op en nam deel aan de politieke strijd, d.m.v. het Centro Popular de Cultura.’

‘De herontmoeting met de werkelijkheid zou nieuwe en complexe problemen met zich meebrengen, die mij zouden verplichten de oordelen en vooroordelen te herzien die ik mij tot dat moment in mijn leven had eigen gemaakt. (...) Ik zou, in één woord, opnieuw moeten leren leven en schrijven; mij op nieuwe wijze moeten vergissen.’