Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1988 (nrs. 41-44)

[p. 77]

Wim Swaan
Over György Petri en Péter Kántor

György Petri werd in 1943 in Budapest geboren. Zijn debuutbundel, die in 1971 verscheen, baarde opzien door de geheel eigen, filosofisch getinte poëzie, voorzien van veel (zelf)ironie. Op de omslag van deze bundel schreef Petri: ‘Vanaf mijn kindertijd heb ik sterk gestreefd naar twee dingen: dichter te zijn en tegelijkertijd in geen geval alléén maar dichter te zijn. (...) Uiteindelijk vond ik in de filosofie het terrein waar (naast de poëzie) mijn interesse samenkomt met mijn capaciteiten, naar ik hoop althans’. Ook andere debuterende dichters zorgden in dezelfde tijd - ieder op een eigen wijze - voor vernieuwing in de Hongaarse poëzie door intellectualistische experimenten te introduceren.^*

Van het begin af aan heeft Petri duidelijk stelling gekozen in de Hongaarse poëzie, tégen de stroming die teruggrijpt op de traditionele volkscultuur, en vóór een meer internationale oriëntering - veelvuldig is er in de kritieken gewezen op de invloed van T.S. Eliot. Zijn opvatting dat de poëzie van Attila József (1905-1937; ongetwijfeld de grootste Hongaarse dichter van deze eeuw) niet langer hèt voorbeeld voor alle dichters kon zijn, veroorzaakte bij de verschijning van zijn eerste bundel een kleine literaire storm in Hongarije.

Kenmerkend voor Petri is verder dat hij politieke onderwerpen aansnijdt in zijn gedichten. Soms doet hij dat heel direct, zoals in Kerstmis 1956 en Over Imre Nagy (beide verschenen in Bzzlletin 146, mei 1987), andere keren zijn het meer toespelingen, zoals in Het orkest is nog aan het stemmen en Ons uitgeknepen belachelijke leven en. Tegelijkertijd is hij actief in de zogenaamde democratische oppositie, de groep die men hier te lande ‘de dissidenten’ pleegt te noemen. Deze combinatie van schrijver en opposant heeft zich veelvuldig voorgedaan in de Hongaarse geschiedenis. Bij Petri krijgt het wel een andere gestalte dan voorheen gebruikelijk was. Hij stelt zich niet op als een soort leider die door zijn geschriften en houding een voorbeeld wil zijn, maar laat meer een ingetogen, stille aanklacht horen, zoals aan het eind van Ons uitgeknepen belachelijke leven en: ‘dan onze stilte / de niet afgewende blik / dan onze afwezigheid / / en laten zij maar bedenken / wat ze met ons kunnen doen’. Evenmin beschouwt hij zich als een geëngageerde dichter in de eigenlijke betekenis van het woord: ‘Het gaat er eenvoudig om dat politiek net zo goed een onderdeel van mijn leven is als vrouwen, goede sigaretten, alcohol en mijn privé-hartstocht, koken. In die zin is politiek voor mij een vormgevende factor. Net zoals Wittgenstein ben ik van mening dat ethiek en esthetiek één zijn.

* In Raster 6/3, 1972, Kentering 14/4, 1975, Bloknoot 4/2, 1977, De Tweede Ronde 5/4, 1984, en de bloemlezing De toren van het zwijgen, Meulenhoff/Poetry International, 1977, zijn uitstekende inleidingen van Erika Dedinszky en A. Kibédi Varga te vinden over de ontwikkeling van de moderne Hongaarse poëzie, vergezeld van een uitgebreide keuze van vertaalde gedichten.

[p. 78]

’Petri publiceerde vier bundels in Hongarije. Uit al deze bundels zijn hier gedichten opgenomen: Over de poëzie en Ons uitgeknepen belachelijke leven en uit Magyarázatok M. számára (Verklaringen ten behoeve van M., 1971); SF-liefde uit Körülírt zuhanás (Omschreven val, 1974); Ik leg mijn moeder uit uit Örökhétfő (Eeuwige maandag, 1981); Momentopname, Bij de dood van Magdi Matolay en Het orkest is nog aan het stemmen uit Azt hiszik (Dat geloven ze, 1985 - een gedeelte van deze bundel was in 1984 al in New York verschenen onder de titel Hólabda kézben - Een sneeuwbal in de hand). Zijn laatste twee bundels in Hongarije verschenen in samizdat. Slechts bij hoge uitzondering heeft hij de laatste jaren in ‘officiële’ tijdschriften kunnen publiceren. Dit heeft waarschijnlijk meer met zijn politieke opstelling en activiteiten te maken dan met de inhoud van zijn gedichten, want Petri beperkt zich zeker niet tot politieke gedichten, zoals uit de hier gepresenteerde keuze moge blijken.

Péter Kántor werd in 1949 in Budapest geboren. Van zijn debuutbundel in 1976 wil ik het eerste gedicht, Lied voor alle tijden, in zijn geheel citeren, omdat het tekenend is voor de wijze waarop Kántor in zijn poëzie tegen de wereld aankijkt:

‘Maar wanneer er boven ons hoofd vogels voorbijsuizen
stop je hoofd dan niet onder de deken
stop je hoofd dan niet onder de deken
wie weet suizen er boven ons hoofd vogels voorbij.’

Kántor laat de wereld vanuit een grotesk, en soms ook clownesk perspectief zien - ‘spottend met onze verwachtingen die vast blijven houden aan de logica en de zwaartekracht van de gewoonte’, aldus de criticus Mátyás Domokos. Zijn gedichten zitten vol humor, van waaronder echter van tijd tot tijd woede en verdriet onverbloemd te voorschijn komen. Bij zijn optreden op de Avond van de Hongaarse Poëzie op Poetry International 1987 bleek Kántors poëzie ook bij het Nederlande publiek veel succes te oogsten.

Péter Kántor rekent zichzelf niet tot een bepaalde groep of stroming in de Hongaarse poëzie, wat natuurlijk niet wil zeggen dat zijn werk geen overeenkomsten vertoont met dat van andere Hongaarse dichters. Zo is de ironie en het groteske waarvan hij zich veelvuldig bedient, sinds de jaren zestig een steeds belangrijker rol gaan spelen in de Hongaarse poëzie, het meest nog bij degenen die in de jaren tachtig debuteerden. En op een speciale manier is ook hij beïnvloed door de grote populistische dichter en vrijheidsstrijder Sándor Petőfi (1823-1849), die nog altijd voor velen een voorbeeld en een bron van inspiratie is. Toen Kántor vijf jaar oud was, vertelde zijn lievelingsgrootmoeder dat Petőfi net als hij linkshandig was, waarna Kántor op school weigerde met rechts te leren schrijven.

Kántor werkte onder andere als redacteur van het vooraanstaande literaire tijdschrift Kortárs (Tijdgenoot), en niet als journalist zoals abusievelijk vermeld stond in het

[p. 79]

programmaboekje van Poetry International 1987. Hij vertaalde hedendaagse Engelse poëzie, en Russische literatuur uit de jaren twintig. Er werden vier bundels van hem gepubliceerd: Kavics (Kiezel, 1976), Halmadár (Visvogel, 1981), Sebbellobbal (Gedichten voor kinderen, 1983) en Grádicsok (Trappen, 1985). Voorjaar 1988 verschijnt een nieuwe bundel onder de titel Hogy nő az ég (Hoe groeit de hemel). De hier gepresenteerde gedichten zijn alle uit zijn latere werk. Ayala is alleen nog in tijdschriftvorm verschenen, en de overige twee komen uit de bundel Trappen. Het gedicht En langzaam kreeg iedere vorm een nieuwe vorm is afkomstig uit de cyclus Colour Beginning, waarin Kántor diverse episoden uit zijn eigen leven en dat van zijn familie de revue laat passeren, in het titelgedicht bijvoorbeeld de periode van de crisistijd - ‘En opa ploeterde door, voor niets / zachtaardig keek hij in de wereld rond / met grote bruine ogen in de bruine wereld’ - tot de woelige jaren van vlak na de oorlog - ‘en hoeveel zou ik allemaal wel niet kunnen vertellen / dat Ilon in Amerika haar einde vond en dat Miska / misschien wel een kolchoz leidde, toen ze Gyuri oppakten / en ik geboren werd; negenenveertig was het toen.’

Gedichten van György Petri verschenen eerder in het Nederlands in Kentering 14/4, 1975 (in de vertaling van Sylvia Bodnár) en in Bzzlletin 146, mei 1987. In het Duits verscheen in 1986 een bundel bij Suhrkamp onder de titel Zur Hoffnung verkommen. De hier gepubliceerde vertalingen werden gemaakt ter gelegenheid van Poetry International 1986.

Meer vertalingen van werk van Péter Kántor zijn te vinden in het tekstboekje dat Poetry International uitgaf ter gelegenheid van zijn optreden in 1987.