Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1988 (nrs. 41-44)

[p. 124]

J.F. Vogelaar
‘Een methode om te ontkomen’
Bij ‘Gadir’ van Arno Schmidt

Is de reis in ‘Gadir oder Erkenne dich selbst’, een van Arno Schmidts vroegste verhalen, een denkbeeldige reis? De reis zelf misschien wel, het verhaal zeker niet. Acht en negentig jaar is Pytheas, de Griekse geograaf uit Massilia, tijdgenoot van Alexander, en na al 52 jaar te zijn opgesloten in Fort Chebar bij Gadir (Phoenicisch voor Cadiz), na de eerste Punische oorlog in bezit van Carthago, stelt hij vast dat hij eigenlijk al zijn leven lang een gevangene is, de gevangene van kortzichtige ouders en leraren, van armoede, een vervelende baan als kopiïst, van militaire dienst. De opsomming zou een verkort curriculum vitae van de schrijver kunnen zijn, vooral wanneer de gevangene ook nog eens een gemankeerd schrijver en bovenal een miskend denker blijkt te zijn. De ironie wil dat de langdurige gevangenschap het gevolg is van vroegere pogingen van de geleerde om uit de duisternis van de onwetendheid uit te breken en, als matroos vermomd, de onbekende noordelijke streken te verkennen. Hij wordt zwaar voor zijn nieuwsgierigheid en intellectuele hoogmoed gestraft. Zijn geesteskracht blijkt niettemin ongebroken. Terwijl hij in zijn kerker overschrijfwerk moet verrichten en schriften met mathematische en geometrische aantekeningen vult, geeft hij in zijn geheime dagboek gestalte aan het plan voor zijn ontsnapping. Wat in werkelijkheid mislukte, vindt alsnog in een droom plaats, daargelaten of het een (geschreven) dagdroom is of een gewone droom. Zijn geduld is op, zijn leven eveneens, ook dat wil de ironie, maar de list van de geschiedenis kan in een levensgeschiedenis, zeker een die door het slachtoffer eigenhandig geredigeerd wordt, nog andere vormen aannemen - zie wat de Griekse geograaf in dit verhaal over de logica van de voltooid en onvoltooid verleden tijd te berde brengt. Pytheas, in menig opzicht een anachronisme, voorspelt: ‘Zal wel een paar duizend jaar duren, voordat zulke foutieve begrippen uit de leerboeken verdwijnen’.

Hoe denkbeeldig de reis moge zijn, de ontsnapping is echt, Pytheas komt vrij. De grens die hij met zijn laatste reis overschrijdt is meer dan alleen een geografische. Al in de eerste ‘droom’ wordt gezegd dat hij in een tweede labyrint verzinkt en omhuld wordt door onbereikbaarheid. In alle drie verhalen in de bundel Leviathan (1949), waarvan er twee in de oudheid spelen en een in 1945 in Duitsland, is een meetkundige aan het woord op zoek naar het onmetelijke dat gelegen is buiten het bereik van de

[p. 125]

mensenwereld: buiten bereik van de (Hitlerachtige) tiran Alexander (‘Gadir’), van Leviathan: de demon, de natuur, de mens (‘Leviathan’), van Rome dat (in ‘Enthymesis’) verdacht veel op Nazi-Duitsland lijkt.

Al in zijn eerste publikatie was Schmidt bewust unzeitgemäss; hij zou het later steeds meer en steeds principiëler worden. De hoofdpersonen in de drie verhalen - zoals trouwens in vrijwel alle verhalen en romans tot Zettels Traum (1969) - proberen zich aan de geschiedenis te onttrekken en bedenken daartoe vluchtstrategieën; daarna wordt er bij Schmidt nauwelijks meer gereisd, zijn literaire spiegelbeelden blijven thuis in hun eigen universum waar ze ongelimiteerd de scepter kunnen zwaaien. De drie rekenmeesters weten te ontsnappen door data en feiten te verzamelen, dat is de eenvoudigste vorm om hun hoofd voor eigen gedachten vrij te maken. De landmeter Philostrates in ‘Enthymesis’, betrokken bij een Sahara-expeditie die uitsluitsel over de vorm van de aarde moet geven, stelt zich, omdat hij als intellectueel naar oneindigheid streeft, de aarde liever als een schijf voor, omdat de schijf oneindiger is dan de bol. Zijn oplossing mag illusoir zijn, zij het wel tegen beter weten in, het einde dat hij voorbij de grens van de begaanbare wereld vindt een hallucinatie op de rand van de dood, waar hij heen wil een open vraag, maar waarvan hij verlost wil worden is duidelijk: weg van de geestesverstikkende mensenwereld. ‘Enthymesis oder W.I.E.H.’ luidt de titel volledig, het ‘Wie Ich Euch Hasse’ is ontleend aan J.C. Wezel, wiens Belphegor (1776) door Schmidt in een van zijn befaamde radio-essays het boosaardigste boek uit de Duitse literatuur is genoemd. ‘Das Experiment Mensch, das stinkige, hat aufgehört!’ heet het in de novelle Schwarze Spiegel (1951). In de optimistische sfeer van de wederopbouw kwam Schmidts sceptische kijk op de geschiedenis niet erg gelegen; of hij met zijn veronderstelling dat de mensheid zichzelf binnenkort uit de wereld helpt ongelijk had, valt nog te bezien. Sceptisch maar niet cynisch - daarvoor zijn Schmidts hoofdpersonen vooralsnog te strijdbaar. In het titelverhaal ‘Leviathan oder Die Beste der Welten’ zegt de ik-figuur, een onderofficier die samen met een ongeregeld gezelschap burgers, soldaten en Hitlerjugend in een treinstel vanuit Silezië westwaarts vlucht: ‘Ik zei snel: “Boeddha. Leert een methode om te ontkomen. Schopenhauer: negatie van de wil. Beiden beweren dus, dat het mogelijk is de individuele wil tegen de onmetelijke totale wil van de Leviathan te handhaven, wat echter gezien het huidige kwantitatieve verschil volstrekt onmogelijk lijkt, tenminste in de “menselijke fase” van de met rede begaafde wezens.”’ Tot de ‘methode om te ontkomen’ behoort het denken; het kortere of langere gedachtenspel helpt, al is het maar tijdelijk. De gesprekken over astronomie en mathematiek geven de denkende soldaat niet alleen alle gelegenheid om zijn kennis te etaleren, ze werken ook als een soort plaatselijke verdoving, ze helpen de ellende weg te denken. En het zware atheïstische

[p. 126]

geschut dat de hoofdpersoon tegen de vrome prevelementen van een dominee in stelling brengt, mag tegen de veel zwaardere beschietingen en luchtaanvallen weinig uitrichten, het demonstreert niettemin een ongeschonden mentale weerbaarheid die uiteindelijk een woedend verzet tegen alle hogere machten inhoudt. Het citaat van zojuist geeft aan dat de betrokkene ook zelf wel beseft hoe weinig illusies het intellect zich ten aanzien van de feitelijke overmacht mag maken, toch wil hij het gezegd hebben: de wereld wordt beheerst door een op vernietiging beluste superdemon, en hoe mythisch en van alle tijden die zich ook voordoet, de macht is wel degelijk concreet, een streven dat ieder bij zichzelf kan waarnemen, kortom: Leviathan, de natuur en de mens vormen één vijandig element.

Zo duidelijk en onomwonden als in deze verhalen zal Schmidt zijn wereldbeeld zelden meer formuleren, en zeker niet zo positief, maar welke vorm zijn afkeer van het menselijke doen en laten ook zal aannemen, de woede die eraan ten grondslag ligt was hartgrondig.

Schmidt was ten gevolge van de oorlog niet jong meer toen hij met deze bundel in 1949 debuteerde, hij was 35 (naar eigen zeggen zelfs 39); in de dertig jaar daarna heeft hij, dankzij een gigantische werkkracht, een boekenkast volgeschreven. Technisch zijn de vroege verhalen nog eenvoudig, pas daarna heeft Schmidt, ondersteund door zijn lectuur van Freud en Joyce, zijn eigenzinnige orthografie en schrijfmethode ontwikkeld; in de verhalen uit Leviathan is er echter nog geen sprake van experimenten en ernstige vergrijpen tegen de regels van de roman. In Duitsland, waar Arno Schmidt van meet af aan een omstreden auteur is geweest, heeft zijn werk, vooral door pocketuitgaven, een brede verspreiding gevonden. In Nederland is er zo goed als niets van Schmidt vertaald. Aan de vertaling van ‘Gadir’ ging 22 jaar geleden een vertaling uit dezelfde bundel vooraf, Leviathan (vertaald door Henk Mulder in 8 Duitse verhalen, 1966), dat is tot dusver alles.