Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1986 (nrs. 37-40)

[p. 54]

J.F. Vogelaar
J.M.G. Le Clézio, spoorzoeker

‘Degene die ergens tussen een dorre aarde en een sombere hemel arbeidt, droomt misschien van een andere aarde waar de hemel en het brood lichter zijn. Hij is hoopvol gestemd. Maar voor hen die op ieder uur van de dag worden overstelpt door het licht van de heuvels, bestaat er geen hoop meer. Zij dromen slechts van een denkbeeldig elders. En zo vlucht de mens uit het Noorden naar de oevers van de Middellandse Zee of naar de woestijnen van licht. Maar waar zou de mens van het licht anders heenvluchten dan naar het onzichtbare?’ Wat Albert Camus schrijft in zijn voorwoord bij De Eilanden, het boek van Jean Grenier dat voor de twintigjarige Camus in Algiers een openbaring was geweest, is evenzeer van toepassing op Le Clézio. Zijn werk is evenmin als dat van Camus zelf denkbaar zonder het licht van de Middellandse Zee. Beiden behoren tot die schrijvers voor wie het landschap van hun jeugd ook het landschap van hun schrijven en denken is gebleven. In een gesprek met Pierre Maury (Magazine Littéraire 230, mei 1986) komt Le Clézio ook zelf te spreken over het onderscheid tussen Noorden en Zuiden, tussen de industriële wereld, de wereld van doelmatigheid, en de mediterrane mentaliteit. De weigering om zich naar een op resultaten ingestelde wereld te voegen vergelijkt hij met die van de jongere die zo lang mogelijk aan de privileges van de jeugd wil vasthouden: de droom en de illusie. In dat perspektief past dan ook zijn verklaring - in de gesprekken met Pierre LHoste: Conversations avec J.M.G. de Clézio, 1971 - dat hij met zijn boeken de plannen ten uitvoer bracht waarvan hij op z'n twaalfde had gedroomd; al vanaf zijn zevende had hij romans geschreven - Le Procèsverbal, de roman waarmee hij in 1963 debuteerde en waarvoor hij de Prix Renaudot kreeg, was daarvan een voortzetting, het verhaal van Le Déluge (1966) ging terug op een jeugddroom, met het essay L'Extase matérielle (1967) bracht hij een vroegere wens in vervulling om een filosofisch boek te schrijven, en met Terra Amata (1967) en Le livre des fuites (1969) schreef hij de avonturenverhalen waartoe Jules Verne hem had geïnspireerd. Het is dan ook niet vreemd dat enkele verhalen uit de bundel Mondo et autres histoires (1978) afzonderlijk als jeugdboeken zijn uitgegeven. Ook het voorlaatste boek, Le Chercheur d'or, is geschreven op het stramien van een avonturenroman: op het eiland Rodrigues in de Indische Oceaan zoekt de hoofdpersoon naar een schat; het had een jongensboek kunnen zijn, ware het niet dat het zoeken belangrijker blijkt dan het vinden, en het is de vraag of jonge lezers dàt op prijs stel-

[p. 55]

len. In het journaal dat Le Clézio daarna nog heeft gepubliceerd, Voyages à Rodrigues, zet hij uiteen dat de roman geïnspireerd was door de avonturen van zijn grootvader - Le Clézio stamt uit een Bretonse familie die in de achttiende eeuw naar het eiland Mauritius is geëmigreerd en onder Napoleon Brits is geworden - en vertelt hij waarnaar hij zelf op zoek was: ‘...ik zocht eerder naar symbolen, tekens die het begin vormden van een taal. Toen ik voor het eerst in het ravijn afdaalde, heb ik begrepen dat het niet het goud was dat ik zocht, maar een schim, iets als een herinnering, een verlangen.’

Ook Adam Pollo, de hoofdpersoon van de eerste roman, is al op zoek naar tekens, en in de stad (Nice) waar hij min of meer verdwaasd ronddwaalt zijn die in overvloed voorhanden. Die speurtochten worden in elk werk voortgezet, of het nu in de stad is of in de woestijn of aan zee, wat we lezen is het verslag van een spoorzoeken. De personen die bij Le Clézio door de stad lopen zijn geen flaneurs, maar mensen die voortdurend op zoek zijn, zonder precies te weten waarnaar; de bijziende blik waarmee de schrijver hen begiftigt en die maakt dat ze de dingen van heel dichtbij moeten bekijken, heeft hij bij de surrealisten leren kennen. Voor de microscopische blik wordt elk detail iets oneindigs, zoals ook elk gebaar van mensen een drama kan bevatten. Aan deze gespitste aandacht hebben de teksten van Le Clézio hun zo sterk zintuiglijke karakter te danken; elke zin geeft iets te zien (te voelen, te horen, te ruiken), alsof de elementen en de dingen pas door het schrijven weer iets van een eigen taal terugkrijgen, een taal die hun ontstolen was. De primaire ervaringen die Le Clézio onder woorden brengt, moet hij zin voor zin op de taal terugveroveren. Wie durft er nog van geluk te spreken als het woord nog alleen maar voor reclamedoeleinden te gebruiken lijkt! Wie durft er nog over schoonheid en natuurbelevingen te schrijven zoals Le Clézio bijvoorbeeld in de hier vertaalde passages uit L'Inconnu sur la terre? Hij doet dat met een gemak dat past bij de verbaasde blik van iemand die naar de dingen om hem heen kijkt alsof hij ze voor het eerst van z'n leven ziet, alsof hij van een andere planeet afkomstig is. De titel van dit essayboek is evenzeer op het hele werk van toepassing, dat Le Clézio trouwens als één groot vervolgverhaal ziet, als de vroegere titel L'Extase matérielle. ‘“Ik heb er dikwijls van gedroomd alleen in een vreemde stad aan te komen, alleen en van alles beroofd. Maar vóór alles zou ik het geheim hebben gehouden.” Dit is het soort muziek dat mij dronken maakte wanneer ik de woorden, 's avonds door de straten van Algiers wandelend, herhaalde. Het kwam mij voor dat ik een nieuwe aarde betrad...’ - De reaktie van Camus op Grenier had van Le Clézio kunnen zijn. Hij schrijft over de zee, het licht, gesteente, wolken, de woestijn op een manier die je in het donkere Noorden voor onmogelijk zou houden; lucht, licht, aarde en water worden even belangrijk als de menselijke samenleving, de mens krijgt een bescheiden plaats toebedeeld tussen de andere levende wezens en de dingen:

[p. 56]

Nous ne sommes que des passages. De teksten waarin de intense beleving van de materiële extase tot uitdrukking wordt gebracht, dienen gelezen te worden in kontrast met de stadsteksten die in het werk trouwens overheersen - naast Le Procèsverbal, La Fiévre, Le Déluge, La Guerre, Les Géants, Désert en La Ronde et autres faits divers. Daaruit spreekt dezelfde fijngevoeligheid voor het microscopisch kleine, of in tijd uitgedrukt: voor het moment.

‘Steden vinden woorden uit’, staat er in Les Géants. De Meesters van de taal hebben de taal van de bomen, van het water en het vuur, van de steen vernietigd, en daardoor zijn ‘de dingen de baas geworden, zij kijken, genadeloos, zij zijn de mensen terwijl het meisje een ding is’. De stad in deze roman - Hyperpolis genaamd- - is evenmin een SF-stad als Alphaville van Godard; ze is te herkenbaar om nog te kunnen doorgaan voor een stad van de toekomst. De stad is een slagveld; daarop slaat ook de titel La Guerre: de oorlog van de massa tegen het individu, van de dingen tegen menselijke wezens, en de permanente agressie tussen mensen.

De wereld is op de taal vooruit, zo stelt Le Clézio in Conversations... En de schrijver streeft ernaar, taal en wereld nader tot elkaar te brengen. Daarvoor moet hij aansluiting zoeken bij de taal van de wiskunde, de fysica en de psychologie. Deze toevoeging is belangrijk, al was het maar om het misverstand te voorkomen dat het bij Le Clézio om een wereldvreemde mysticus gaat. Wereldvreemd is hij, willens en wetens, hyperbewust zelfs, en juist daardoor heeft hij een zo scherp oog en oor voor ervaringen die zich doorgaans aan het zicht en de taal onttrekken. Zijn werk voldoet aan de wens die Calvino kort voor zijn dood uitsprak: ‘Als we weer een relatie tot stand willen brengen tussen de taal en de wereld, is de eerste stap die moet worden gedaan wellicht de eenvoudigste: onze aandacht op een voorwerp richten, doet er niet toe welk, het kan nog zo gewoon en banaal zijn, en het minutieus beschrijven, alsof het voorwerp het nieuwste en boeiendste ding ter wereld is.’

‘Geen mens kon bevroeden dat de hond niet bij Adam hoorde, maar dat het Adam was die bij de hond hoorde’ - deze omkering had van Michaux kunnen zijn, evenals Calvino en Le Clézio een schrijver die met niet aflatende verbazing in een vreemde, of op z'n minst bevreemdende wereld rondliep. Over Michaux schreef Le Clézio al in 1964 een studie, Le problème de la solitude chez Henri Michaux; ook daarna heeft hij nog ettelijke keren over hem geschreven, o.m. Vers les icebergs. Eenzaamheid, dat is al zo'n onklaar gemaakt woord, zonder toelichting niet meer te begrijpen: ‘De eenzaamheid ja daar wordt veel over gepraat toch is het een van de onmogelijkste dingen die er bestaan omdat alles om ons heen praat alles is taal en betekenis. Ik bedoel te zeggen de planten de stenen de wereld zijn alleen maar zin dus bereiken dat je volkomen alleen bent houdt in dat je de wereld het zwijgen oplegt en dat lijkt me tegelijk vreselijk onmogelijk alsook een buitengewone opgave.’ (Conversations)