Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1986 (nrs. 37-40)

[p. 46]

Peter Nijmeijer
Hans Arp

Het komt zelden voor dat schilderende dichters, of dichtende schilders, in allebei de door hen beoefende kunstvormen werk produceren dat interessant is of belangrijk gevonden wordt. Hans Arp is een van de weinige uitzonderingen op deze regel. In zijn geval kun je niet eens van een dubbeltalent spreken, want hij beoefende een veelvoud aan genres: als schrijver schreef en publiceerde hij gedichten en essays, als beeldend kunstenaar is hij vooral bekend om zijn beeldhouwwerken en zijn collages, maar hij heeft ook talloze schilderijen, tekeningen, houtsneden en zgn. houtreliëfs gemaakt.

Arp werd in 1887 geboren in Straatsburg, als zoon van een Duitse sigarenfabrikant en een Franse moeder. Als hoofdstad van de Elzas, die op dat moment weer eens tot Duitsland behoorde, had Straatsburg een gemengde Duits-Franse bevolking. Arp heeft optimaal geprofiteerd van de tweetaligheid van zijn omgeving. Van begin af aan schreef hij zijn gedichten en essays in beide talen, soms vertaalde hij ze van de ene in de andere taal en bracht er en passant wijzigingen in aan. Ook zijn ‘dubbeltalent’ schijnt zich al heel vroeg ontwikkeld te hebben. Het eerste gedicht in zijn Gesammelte Gedichte stamt uit 1903. In dat jaar had hij ook al een map vol tekeningen en enkele schilderijen gemaakt.

Arps dubbeltalent doet enigszins denken aan dat van Lucebert. En al is het zeker zo dat het altijd abstracte beeldende werk van Arp nergens op dat van Lucebert lijkt, hun poëzie vertoont wel enige overeenkomsten. Lucebert heeft nooit onder stoelen of banken gestoken dat zijn poëzie voor een deel beïnvloed was door Arp (als andere buitenlandse invloeden noemde hij vaak Hölderlin en Rilke). Behalve in interviews heeft Lucebert de verwantschap met Arp één keer in zijn poëzie zelf genoemd. In ‘het proefondervindelijk gedicht’, een vroeg en programmatisch gedicht, staat:

mijn gedichten zijn gevormd
door mijn gehoor
en door mijn bewondering voor
en mijn verwantschap met
friedrich hölderlin & hans arp

Het is een van de schaarse keren dat de naam Arp in de Nederlandse literatuur is genoemd.

Ruim vijfendertig jaar na ‘het proefondervindelijk gedicht’ publiceert Lucebert in dit nummer van Raster een vierdelige cylus over Arp. In het laatste gedicht van die cyclus citeert hij een belangrijke zin uit een van Arps essays: ‘Der Zufall befreit uns aus dem Netze der Sinnlosigkeit’. Na het echec van de religies en wereldbeschouwingen bestond voor Arp de betekenis van de natuur en het leven alleen nog maar uit het accepteren

[p. 47]

van het toeval. Typerend was dat Arp niet door logisch redeneren op deze gedachte kwam, maar dat het toeval hem letterlijk een handje hielp. De legende wil dat hij ‘de wetten van het toeval’, zoals hij het noemde, ontdekte op een dag in 1916 in Zürich, waar hij samen met o.a. Hugo Ball en Tristan Tzara aan de wieg van Dada stond. Arp was zo ontevreden over een tekening dat hij hem verscheurde, de snippers op de grond liet vallen en driftig de kamer uitliep. Toen hij later terugkwam werd hij zo getroffen door de ‘schoonheid’ van de collage van snippers die zich op de vloer gevormd had, dat hij besloot er verder mee te experimenteren.

Dit vertrouwen in toevallige vondsten is ook van betekenis geweest voor zijn vroege gedichten. Je mag aannemen dat Arp die vondsten op hun bruikbaarheid selecteerde, maar dát hij er gebruik van maakte bewijst een andere anekdote, deze keer over zijn tweede dichtbundel die wolkenpumpe uit 1920: een radeloze zetter had zo vaak moeten gissen naar de betekenis van Arps vrijwel onleesbare handschrift dat de drukproeven wemelden van de fouten. Arp nam een deel ervan gretig over.

In de hier gepresenteerde selectie stammen slechts twee gedichten uit Arps dada-periode. Het veel gebloemleesde prozagedicht ‘wee onze goede kaspar is dood’ is een goed voorbeeld van een gedicht waarin het toeval tot poëtisch principe verheven is. Maar het tweede gedicht uit deze periode, ‘draagt de hoed een hoed’, zit, bij alle automatisch taalgebruik, al veel geraffineerder in elkaar: het is één kluwen van op elkaar reagerende associaties, waar het kaspar-gedicht weinig meer is dan een aaneenschakeling van toevallige en voor een groot deel nonsensicale vondsten.

Arp zou nooit zo ver gaan als zijn collega-dadaïsten Tristan Tzara en Richard Huelsenbeck, die het onderbewuste hun poëzie volledig lieten dicteren en geen enkele inbreng van de logica duldden. Na twee bundels met typische dada-poëzie begon Arp abrupt berijmde nonsensgedichten te schrijven, en daarna werden zijn gedichten steeds bewuster gecomponeerd. Het imaginaire en het speelse werden belangrijker voor hem dan het onlogische. De poëzie die hij vanaf het begin van de jaren veertig schreef, benadert af en toe de zuivere lyriek die in ons taalgebied door Paul van Ostaijen werd voorgestaan. De gedichten uit de laatste 10, 12 jaar van zijn leven (Arp stierf in 1966 in Meudon, bij Parijs) ten slotte, vallen op door hun lichtvoetigheid en hun hyperletterlijk woordgebruik.

Arps poëtische oeuvre is bijna compleet verkrijgbaar, zowel in het Duits als in het Frans. Bij Gallimard verscheen in 1966 zijn Jours effeuillés, waarin ook zijn essays zijn opgenomen. Bij Limes Verlag verschenen twee delen met Gesammelte Gedichte en enkele losse dicht- en essaybundels.

Voor deze selectie is gebruik gemaakt van zowel de Franstalige als de Duitstalige gedichten. Laurens Vancreel vertaalde de Franstalige, ikzelf de Duitstalige gedichten. Een Nederlandse selectie van Arps gedichten is in voorbereiding bij Meulenhoff.