Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1986 (nrs. 37-40)

[p. 24]

Ruud Ploegmakers
João Cabral de Melo Neto

João Cabral de Melo Neto (in 1920 te Recife geboren) heeft in 1952, tijdens een lezing voor de poëzieclub van São Paulo, de dichters in twee ‘families’ ingedeeld: ten eerste diegenen die de gedichten aantreffen en slechts doorgeven. ‘Het gedicht legt zich aan hen op’. Voor hen is het schrijven van een gedicht een kleine en snel verrichte daad. Hun persoonlijke ervaring is voor hen van groter belang dan de wijze waarop ze die meedelen en de lezer of toehoorder voor wie de boodschap bestemd is. Deze ‘kinderen van de improvisatie’ beheersen, vooral in Brazilië, de wereld van de moderne poëzie. Omdat vanwege het vooropstaan van de persoonlijke ervaring de wijze van dichten geheel is vrijgelaten, zijn er tegenwoordig, aldus jcmn, evenzovele poëtica's als er dichters zijn en is enige objectieve norm voor de poëzie geheel verdwenen. Zijn oordeel over deze ‘familie’ is negatief. De moderne dichters hebben het mechaniek van de kunst gedemonteerd en, sleutelend aan onderdelen, draaien ze rond in de vicieuze cirkel van woordspelletjes, die slechts decoratieve poëzie oplevert.

De afwezigheid van een objectieve norm teistert de leden van de tweede ‘familie’, waarbij jcmn zichzelf indeelt. Deze dichters hebben bij hun werk vooropgezette bedoelingen en hun werkwijze is, zo zegt jcmn, een moeizaam componeren. Om uit te komen bij ‘het gedicht dat ze zichzelf opleggen’ verrichten ze veel onderzoek naar het materiaal van de dichter, de pen, de betekenissen, de klanken, het ritme van de woorden en de lay-out van het gedicht. Hun krachtsinspanningen gaan gepaard met veel mislukkingen; ze passen ‘trucs’ toe, die in de intimiteit van de relatie van de dichter met zijn papier verborgen moeten blijven; ze leggen zich vaak noodgedwongen neer bij gemakkelijke en onbevredigende oplossingen; aanvaarden ‘met berusting het weinige dat ze hebben weten te bereiken en zien af van wat ze, in de aanvang, hadden willen bereiken’.

Toen jcmn in 1955 ‘Uma faca só lâmina’ schreef, had hij een groot deel van zijn werk al gepubliceerd. Vanaf 1940 heeft hij zeer regelmatig dichtbundels gepubliceerd, die alle van hoog niveau zijn. De bekendste daarvan is, in en buiten Brazilië, het kerstspel ‘Morte e Vida Severina’, dat hij in 1954 vlak voor ‘Uma faca só lâmina’ heeft geschreven. In 1981 is in Nederland een kleine selectie uit zijn werk, vertaald door August Willemsen, verschenen (João Cabral de Melo Neto, Gedichten, in: Cahiers van De Lantaarn no. 7, Leiden, 1981).

Semantische precisie en voorkeur voor heldere visuele beelden kenmerken de poëzie van jcmn en verraden de invloed van respectievelijk de Fransman Francis Ponge en de Spanjaard Jorge Guillén. Met beelden, ritmes en thema's construeert hij als een architect, een ingenieur en zelfs als een geoloog zijn gedichten, langzaam

[p. 25]

en geduldig. Hij heeft bijzondere aandacht voor, wat hij noemt, de mineralisatie of verstening van de woorden door de ‘zon van de aandacht’. Gedurende zijn lange loopbaan als dichter is hij nooit opgehouden het materiaal en de psyche van de dichter te onderzoeken. Het resultaat van deze onderzoekingen en experimenten vormen, in zijn woorden, de ‘eerste stroom’ van zijn poëzie. Het betreft hier o.a. ‘Psicologia da Composição (1947), ‘O Cão sem Plumas’ (1949-1950) en ‘Uma faca só lâmina’ (1955). Deze gedichten moeten, volgens zijn instructies, in stilte door de lezer tweemaal gelezen worden. De tweede stroom van zijn poëzie bevat gedichten die hardop moeten worden voorgelezen. Hiertoe behoren o.a. ‘Morte e Vida Severina’, ‘O Rio’ (1953) en het in 1984 gepubliceerde ‘Auto do Frade’. Deze gedichten hebben sociale aspecten en historische gebeurtenissen van zijn geboortestreek, de noordoostelijke, suikerproducerende staten van Brazilië, tot onderwerp.

De genoemde instructies verraden de vooropgezette bedoeling, die jcmn bij het schrijven van zijn poëzie heeft. Hij wil de in de gevoelsontboezemingen van de dichters van de eerste ‘familie’ volgens hem verloren gegane intieme communicatie van de dichter met zijn publiek herstellen. Om dit doel te kunnen realiseren heeft hij zijn toevlucht genomen tot de beproefde technieken van de laat-middeleeuwse Portugese toneeldichter Gil Vicente en de eeuwenoude memoriseertechnieken van de mondeling overgedragen Spaanse en Portugese ballades (‘romances’), die in de volksliteratuur van het huidige noordoosten van Brazilië nog springlevend zijn. In zijn jeugd al heeft hij hier intens contact mee gehad, toen hij, zo vermeldt de criticus Benedito Nunes, aan de arbeiders van de suikerplantages van zijn familie de in schriftjes op de markten te koop zijnde ballades voordroeg.

Voeg de armoede van zijn door zon en droogte gekwelde geboortestreek en het ritme van de mondeling overgedragen volkspoëzie bij zijn voorkeur voor heldere, visuele beelden en semantische precisie, dan is in een notedop de poëzie van jcmn gekenschetst: het literaire landschap van het noordoosten van Brazilië.

Het gedicht ‘Een mes slechts lemmet’ heeft tot thema de onrust van de dichter, aan wie een objectieve norm voor zijn poëzie ontbreekt. In zijn lezing voor de poëzieclub van São Paulo kenschetst hij deze situatie met de woorden wanhoop en vergiftiging. Hij moet zelf zijn normen zoeken, maar heeft geen enkel aanknopingspunt dan zijn eigen bewustzijn, dat hem slechts voorschrijft te vermijden wat de dichters van de eerste ‘familie’ doen. ‘Zijn werk wordt aldus een pijnlijke gewelddadige actie tegen zichzelf, waarin hij meer wegsnijdt dan hij toevoegt; in naam van wat, weet hij niet.’ Hij loopt daarom het gevaar niet te kunnen bepalen waar hij moet ophouden met bijschaven en wegsnijden. Deze wanhopige situatie kan tot uiteindelijk effect hebben, dat hij het doel van zijn poëzie, de communicatie met de lezer, uit het oog verliest.