Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1985 (nrs. 33-36)

[p. 102]

Julio Cortázar
Over de manier om van Athene naar Kaap Soenion te gaan
Vertaling: Barber van de Pol

...and the recollection of that absence of tree, that nothingness, is more vivid to me than any memory of the tree itself.
E.F. Bozman, The white road

Het geheugen speelt met zijn inhoud een duister spel en daarvan levert iedere psychologische verhandeling voorbeeldige bewijzen. Aritmie tussen de mens en zijn geheugen, een geheugen dat soms achterblijft en zich dan weer gedraagt als een smetteloze spiegel die bij confrontatie op schokkende wijze lijkt te worden gelogenstraft. Toen Diaghilev de Ballets russes opnieuw opzette, verweten sommige critici hem dat de decors voor Petroeschka hun oorspronkelijke verblindende bontheid hadden verloren: het waren dezelfde decors, in perfecte staat van onderhoud. Bakst zag zich verplicht de kleuren op te halen zodat ze op één lijn kwamen met het apotheose-achtige geheugen. U die gewend is naar filmotheken te gaan: hoe blijft u in het reine met uw herinnering aan de films van Pabst, Dreyer, Lupu Pick?

Een eigenaardige echo die zijn replica's bijzet volgens een akoestiek die verschilt van die van het bewustzijn of van de hoop; de museumzaal met Romeinse bustes in het geheugen vertoont volop Perzische satrapen, of subtieler, op het gelaat van Commodus of Gordianus wordt een glimlach gelegd die komt van een daguerrotype van Nadar of van een karolingisch ivoor of anders wel van een tante die ons ooit diep in de provincie, in Tandil, op port met biskwietjes tracteerde. Het veronderstelde arcief met fotokopieën geeft vreemde creaturen terug; het groene paradijs van de kinderliefdes waarover Baudelaire het heeft is voor velen een omgekeerde toekomst, een keerzijde vol hoop vergeleken met het grijze vagevuur van de volwassen liefdes, en in die geheime om-

[p. 103]

kering die helpt om te geloven dat je zo slecht nog niet geleefd hebt aangezien er tenminste een ver Eden en een onschuldig geluk in het spel was, lijkt het geheugen op de schizofrene spin uit de laboratoria met hallucinogene proeven, die afwijkende draden weeft met gaten, stoppen en lappen. Het geheugen weeft en vangt ons tegelijkertijd volgens een schema waar je niet duidelijk deel aan hebt; je moet eigenlijk nooit ons geheugen zeggen, want het is allesbehalve van ons; het werkt op eigen kracht, het helpt ons door ons te bedriegen of misschien bedriegt het ons om ons te helpen; in ieder geval ga je van Athene naar Kaap Soenion in een gammele autobus, zoals ik in Parijs te horen kreeg van mijn vriend Carlos Coureau, een onvermoeibare cronopio, zo je die hebt. Hij legde het me uit naast andere Griekse routebeschrijvingen, waarmee hij toegaf aan het genoegen van iedere reiziger die al vertellende de omzwerving opnieuw maakt (daarom zal Penelope eeuwig wachten) en tevens van een vervangende reis geniet, namelijk de reis die de vriend zal maken aan wie hij nu uitlegt hoe je van Athene bij Kaap Soenion komt. Drie reizen ineen, de echte maar al afgelegde, de denkbeeldige maar in het woord aanwezige, en de reis die een ander in de toekomst zal maken door de sporen van het verleden te volgen en uit te gaan van de adviezen van het heden, oftewel de bus vertrok om tien uur 's morgens van een Atheens plein maar je moest zorgen dat je er op tijd was want hij stroomde vol met plaatselijke passagiers en met toeristen. Die zelfde avond al, tijdens die inventarisatie van excursies en monumenten, maakte de spin een vreemde keuze, want laten we wel wezen het verhaal dat Carlos me had verteld over zijn aankomst in Delphi of over de zeereis naar de Cycladen of over het strand bij Mykonos wanneer de zon ondergaat, geeft niet welk van de honderd verhalen die ook Olympië en Mistra omvatten en de aanblik van het kanaal van Korinthe en de gastvrijheid van de herder, was interessanter en opwekkender dan de bescheiden raad om op tijd op een stoffig plein te zijn om de bus te nemen zonder het risico dat je moest staan tussen de manden met kippen en marines met kaken uit het paleolitische tijdperk. De spin hoorde alles en stelde uit die opvolging van beelden, geuren en zuil-stukken voorgoed mijn imaginaire beeld samen van een plein waar je vroeg moest zijn, van een bus die wachtte onder de bomen.

Een maand later ging ik naar Griekenland en de dag kwam dat ik het

[p. 104]

plein opzocht dat natuurlijk geen spat leek op dat in mijn verbeelding. Op het moment zelf vergeleek ik niet, de uitwendige werkelijkheid drong met ellebogengeweld het bewustzijn binnen, de plaats die een boom inneemt laat geen ruimte voor iets anders, de autobus was gammel zoals Carlos had gezegd maar leek niet op de bus die ik zo duidelijk had gezien terwijl hij het er over had; gelukkig waren er vrije plaatsen, ik heb Kaap Soenion gezien, ik heb de handtekening van Byron gezocht op de tempel van Poseidon, ik heb op een verlaten stuk van het strand geluisterd naar het weke geluid van een inktvis die door een visser keer op keer tegen de rotsen werd geslagen.

Terug in Parijs, gebeurde dit: toen ik over mijn reis vertelde en het bezoek aan Kaap Soenion ter sprake bracht, zag ik tijdens mijn beschrijving van het vertrek het plein van Carlos en de bus van Carlos voor me. Eerst vond ik het vermakelijk, vervolgens verbaasde het me; toen ik weer alleen was en de gebeurtenissen nog eens rustig de revue kon laten passeren, deed ik ijverig mijn best de ware toedracht van dat banale vertrek te zien. Ik kon me flarden voor de geest halen, een boerenechtpaar dat op de bank naast mij reisde, maar de bus bleef die andere, die van Carlos, en toen ik mijn aankomst op het plein reconstrueerde en het wachten (Carlos had het gehad over pistacheverkopers en over hitte), was het enige dat ik moeiteloos kon zien, het enige echte ware, dat andere plein dat zich aan mij had voorgedaan in mijn huis in Parijs terwijl ik er Carlos over hoorde praten; en de bus op dat plein wachtte halverwege de huizenrij onder de bomen die hem beschermden tegen de brandende zon, en niet op een hoek zoals, naar ik nu wist, het geval was die ochtend toen ik hem nam om naar Kaap Soenion te gaan.

Er zijn tien jaren verstreken en de beelden van die snelle maand in Griekenland zijn allengs ijler geworden, worden steeds meer teruggebracht tot enkele momenten die mijn hart en de spin hebben verkozen. Het is de nacht in Delphi waarin ik het goddelijke heb gevoeld en niet kon sterven, dat wil zeggen geboren worden; het zijn de late uren in Mycene, de trappen van Phaistos, en de kleinigheden die de spin bewaart teneinde een figuur gestalte te geven die ons ontsnapt, het motief van een matig mozaïek-stuk in de Romeinse haven van Delos, de geur van een ijsje in een steeg van Placca. En verder is het de reis van Athene naar Kaap Soenion, en dat blijft het plein van Carlos en de bus van

[p. 105]

Carlos, die werden uitgevonden op een avond in Parijs terwijl hij me aanraadde bijtijds te zijn om een zitplaats te kunnen vinden;het gaat om zijn plein en zijn bus, en die welke ik in Athene heb gezocht en leren kennen bestaan niet voor mij, verjaagd, geloochend als ze zijn door hersenschimmen die sterker zijn dan de wereld die zij tevoren bedenken om hem beter te kunnen vernietigen in zijn laatste verschansing, de valse citadel van de herinnering.