Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1984 (nrs. 29-32)

[p. 53]

J. Bernlef
De vrijplaats van het prozagedicht

Over het prozagedicht is vaak beweerd dat het vlees noch vis zou zijn, een hybridisch produkt, een contradictio in terminis. Van een echte traditie van het prozagedicht is ook al geen sprake. Toch duikt deze vorm sinds Baudelaire's Petits poèmes en prose uit 1868 (ned. vert. Het Spleen van Parijs, 1980) regelmatig in de literatuur op.

Baudelaire geeft, in een brief aan Arsène Houssaye, waarmee Petits poèmes en prose opent (en waarin hij Aloysius Bertrand de eer geeft uitvinder van het genre te zijn met diens boek Gaspard de la Nuit) zijn motief voor het schrijven van prozagedichten: ‘Wie van ons heeft, in zijn ambitieuze dagen, niet gedroomd van het wonder van een poëtisch proza, muzikaal zonder ritme en rijm, soepel en weerbarstig genoeg om zich aan te passen aan de lyrische impulsen van de ziel, aan de golfbewegingen van het droombeeld, aan de sprongen van het bewustzijn?’

Octavio Paz heeft in zijn essay over de moderne poëzie Los hijos del limo, 1974 (ned. vent. De kinderen van het slijk, 1976), een plausibele reden gegeven voor het nu juist in Frankrijk ontstaan van het prozagedicht. Hij schrijft: ‘Het is een vorm die alleen uitgevonden kon worden in een taal waarin het gebrek aan tonische accenten de ritmische mogelijkheden van het vrije vers aanzienlijk beperkt. Voor wat betreft het vers: Hugo breekt de alexandrijn af en herschept hem; Baudelaire introduceert de overpeinzing, de twijfel, het prozaïsme, de ironie - de mentale cesuur die de neiging heeft, dan wel niet om het regelmatig metrum te doorbreken, maar wel om de onregelmatigheid, de uitzondering op te roepen; Rimbaud waagt zich aan de populaire poëzie, het lied, het vrije vers’.

Paz ziet het ontstaan van de prozagedichten bij Baudelaire en Rimbaud enerzijds als een verzet tegen het strenge metrische keurslijf van de klassieke Franse poëzie uit die tijd en anderzijds als een bewustwording van de fragmentarisering van de toen vigerende wereldbeelden. Maar Baudelaire spreekt niet alleen over een verlangen naar grotere vrijheid van het gedicht, hij heeft het ook over ‘de golfbewegingen van

[p. 54]

het droombeeld, de sprongen van het bewustzijn.’

Het lijkt er inderdaad op dat het prozagedicht, juist door zijn hybridische karakter uitermate geschikt is om díe trillingen op te vangen en in woorden om te zetten die zo'n geringe frequentie hebben dat ze zich nog niet in een bepaalde lyrische vorm laten vangen. Baudelaire spreekt over een bewustzijnstoestand die aan het gedicht vooraf gaat. Het prozagedicht lijkt het terrein te zijn van vage vermoedens, aarzelingen, twijfels, een gebied waar nog geen keuzes zijn gemaakt en de strengheid van de enige juiste poëtische regel nog even wordt uitgesteld. Klank en beeld cirkelen, als in de halfbewuste toestand voor het definitieve ontwaken, nog vrij rond. Er is sprake van een lyrisch beginsel, maar nog niet van een lyrische vorm.

Het valt niet na te gaan in hoeverre dichters die zich in de loop der jaren met het prozagedicht hebben bezig gehouden de woorden van Baudelaire hebben gelezen, maar het is wel opvallend hoeveel prozagedichten over dromen gaan, over halfbewuste, hallucinatoire of visionaire toestanden waarin verbeelding en waarneming nog onontwarbaar door elkaar lopen. Het zijn röntgenfoto's van de poëtische verbeelding in ‘reinkultuur’.

Het prozagedicht geeft vaak, duidelijker dan een gedicht, het poëtische proces aan: hoe de verbeelding van het ene beeld naar het andere springt. De verbindingen tussen die beelden, in poëzie meestal al voor het neerschrijven geëlimineerd, zijn hier nog als dunne draden aanwezig. De verbeelding treft men er in status nascendi aan, zij is eerder nog op zoek dan dat zij iets gevonden heeft - een diamant in ruwe staat.

In de hierboven geciteerde brief van Baudelaire aan Houssaye legt Baudelaire ook een verbinding tussen het prozagedicht en het karakter van de grote stad: ‘Het is vooral door het herhaald bezoeken van grote steden, met hun ontelbare, elkaar doorkruisende verbindingen dat dit obsederende ideaal ontstaat.’

Juist het gefragmentariseerde karakter van veel grote steden, die zich voordoen als een willekeurige opeenstapeling van de meest ongelijksoortige elementen, roept als het ware om een vorm waarbinnen nog alles mogelijk is en principes van organische ordening slechts in geringe mate gelden.

Ordening en organisatie brengen al snel generalisering met zich mee.

[p. 55]

Het unieke wordt tot onderdeel van een soort, enkelvoud verandert in meervoud. Robert Bly vestigt in zijn essay ‘Wat het prozagedicht ons geeft’ de aandacht op de mogelijkheden van het prozagedicht om het unieke, het eenmalige te belichten: ‘Ik geloof dat het hedendaagse gedicht verlangt naar het eenmalige. Wij die het verplichte onderwijssysteem hebben doorlopen, ontdekken vaak dat wij niet in staat zijn met details te schrijven, wij zijn te vroeg in de richting van generalisaties gedreven. Men heeft ons opgewekt om over “de mensheid” te schrijven, niet over de loodgieter in het huis aan de overkant die zich voor zijn deur in zijn buik schoot. Een prozagedicht is anders, het vraagt niet om algemene uitspraken, het spoort ons aan om terug te keren naar de oorspronkelijke observatie - vóór de haastige konklusie werd getrokken.’

Natuurlijk geldt die aandacht voor het unieke voor elk goed stuk proza, voor ieder geslaagd gedicht, maar het eenmalige heeft in het prozagedicht nog geen toegevoegde betekenis gekregen, zoals een detail in een gedicht of in een roman. Het maakt nog geen deel uit van een groter geheel. Het is er eenvoudigweg - nog - voor gebruik gereed, als een steen voor de komst van de metselaar.

Dit kontourloze gebied waarin het prozagedicht zich bevindt, maakte het uitermate geschikt voor experimenten met automatisch schrift en het noteren van dromen en visionaire/hallucinatoire bewustzijnstoestanden. Het prozagedicht is dan ook nauw verweven met de surrealistische traditie. Praktisch alle belangrijke Franse surrealistische dichters hebben prozagedichten geschreven: René Char, Pierre Reverdy, André Breton, Henri Michaux, Paul Eluard, Antonin Artaud, Francis Ponge.

Ponge vormt in dit rijtje een interessante uitzondering. Hij is een van de weinige dichters die zich vrijwel uitsluitend met het prozagedicht hebben beziggehouden. Vanuit Ponge's belangstelling voor het kreatieve proces (meer dan voor het produkt dat dat proces eventueel oplevert) is de vorm van het prozagedicht, met zijn ruimte voor wat Ponge ‘mijn gepraat’ noemt, ideaal.

Het zou wel eens zo kunnen zijn dat dichters naar het prozagedicht grijpen op het moment dat zij hun eigen vorm, hun eigen stijl, zo goed beheersen dat zij de noodzaak voelen hun verbeelding van de eigen gebaande paden opnieuw het bos in te sturen. Vanuit die vruchtbare

[p. 56]

verwarring kan dan een nieuwe poëtische weg worden uitgezet en verder tot een nieuwe, eigen vorm uitgewerkt. Het prozagedicht als tussenstation?

In Nederland is het prozagedicht maar door een enkeling beoefend (wanneer men tenminste het ‘schetsje’ of het lyrische proza van mensen als Ary Prins of Lodewijk van Deyssel buiten beschouwing laat).

Bij mijn weten is J.C. van Schagen de eerste Nederlandse dichter die zich met het prozagedicht heeft bezig gehouden.

In 1925 verscheen de bundel Narrenwijsheid, een wonder van speelsheid en eenvoud in de Nederlandse poëzie van die dagen. Natuurlijk moet ook Paul van Ostaijen worden genoemd, al noemde hij zijn prozagedichten uit 1924 dan ook ‘korte vertellingen’ of ‘Proza's’. Enig werk van J.C. Noordstar (De Zwanen, 1930) kan tot het genre van het prozagedicht worden gerekend. En een schaarse Nederlandse surrealist als Hendrik Cramer heeft er zich aan het eind van de jaren dertig mee bezig gehouden (Vizioen en geboorte, herdrukt in 1974). In dit verband moet ook C. Buddingh' worden genoemd, die zijn vooroorlogse liefde onlangs weer heeft opgenomen met de bundel Een rookwolkje voor God (1982).

Met de komst van de Vijftigers kreeg ook het prozagedicht meer beoefenaars. Ongetwijfeld had dat te maken met hun belangstelling voor het surrealisme, een beweging die aan het door Forum beheerste vooroorlogse literaire Nederland grotendeels was voorbij gegaan. Jan G. Elburg publiceerde twee bundels prozagedichten: Praatjes kijken (1960) en De kikkers van Potter (1981). Hans Andreus publiceerde in 1955 de bundel prozagedichten Empedocles de ander. Het paraproza van Gust Gils kan soms tot het prozagedicht worden gerekend (in andere gevallen neigt het meer naar de groteske, evenals bij Gaston Burssens en Paul van Ostaijen). Het hele werk van Bert Schierbeek is een exploratie van het genre, al gaf Schierbeek er zelf eens de naam ‘proëzie’ aan, een betiteling die een deel van het werk van Ivo Michiels niet zou misstaan. In het Nagelaten werk (1969) van Hans Lodeizen zijn verscheidene prozagedichten te vinden. Een aantal van de teksten van Jan Hanlo uit In een gewoon rijtuig (1966) zou men als prozagedichten kunnen beschouwen. Hetzelfde geldt voor de korte teksten van Chr. J.v. Geel die hij veelal in het tijdschrift Barbarber publiceerde en

[p. 57]

waaruit in 1980 de bloemlezing Dank aan de koekoek(teksten) werd samengesteld. (Van Geel was overigens als een van de weinigen in zijn tijd vertrouwd met het surrealisme.) Ook de teksten van F. ten Harmsen v.d. Beek zoals gepubliceerd in Neerbraak (1969) mogen niet ongenoemd blijven, evenals de verwante stukjes van Vroman gepubliceerd onder de titel Snippers (1958). Gerrit Bakker publiceerde in 1975 een bundel met voornamelijk prozagedichten, Ommekeer.

Waarschijnlijk vergeet ik een paar namen, maar veel kunnen het er niet zijn. Het genre van het prozagedicht is in de Nederlandse literatuur nooit populair geweest.

Proza's, paraproza, proëzie - de beoefenaars van het prozagedicht lijken zelf weinig omlijnde ideeën te hebben over wat onder een prozagedicht moet worden verstaan. Michael Benedikt neemt in zijn anthologie The prose poem (1976) ook de miniverhaaltjes van Kafka en Cortázar op. En vallen de korte prozastukken van Borges uit El Hacedor (1960) nu onder het korte verhaal of onder het prozagedicht? C. Buddingh' geeft in zijn Lexicon der poëzie (1968) de volgende definitie van het prozagedicht: ‘als proza gedrukte tekst, die echter vele kenmerken van poëzie vertoont, o.a. zorgvuldig uitgebalanceerde ritmen, alliteratie, binnenrijm, metaforen etc.....’

De kenmerken van een gedicht zijn aanwezig maar de onderlinge samenhang tussen die kenmerken nog niet. Het is daarom moeilijk aan te geven waar het prozagedicht precies begint en waar het genre in proza overgaat. Het charmante van het prozagedicht is daarom misschien juist wel dat het zich aan iedere etikettering onttrekt. Het kan vertellend zijn (verwijzend naar oudere bronnen als het sprookje, de fabel, de allegorie), maar het kan ook opgebouwd zijn uit louter beelden. Het kan vloeiend van ritme en klank zijn of juist stroef. Het is een vrijplaats die aan de literaire genrevorming vooraf gaat.

In dit nummer vindt de lezer niet de klassieken van het prozagedicht. Geen Baudelaire, geen Mallarmé, geen Lautréamont, geen Rimbaud of Max Jacob. Voor een deel zijn hun prozagedichten al eerder in het Nederlands vertaald. Zij mogen bekend worden verondersteld bij de lezer. De redaktie heeft daarom gezocht naar minder bekende prozagedichten. Daarbij leek het een aardig idee een aantal Nederlandse dichters uit te nodigen eens een poging in de richting van het prozagedicht te ondernemen.