Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1982 (nrs. 21-24)

[p. 129]

Michel Thévoz
De zwervende identiteit van Aimable Jayet
Vertaling: J.F. Vogelaar

3 Avril

la sueur de mon Front 49 - dimanche

Le Maître des chauffeurs sur Habitants du monde entier antartique cet nuit jai coupé des grands arbres millénaires a la scie risquant de tomber a chaque grosse branche plus grosse que mon corps a des hauteurs vertigineuses la veillée des chamières filles de joies Macros buvan sec ours loups loupes Mares chans a la toilette des Morts la les meubles toilettes glaces garnitures de cheminées salons de coiffures Aubry cos sonnerie Halles vins pour boires manger canton va régler la nôte voilà don de mon Père mère dupré au dernier Jayet aimable désiré Albert Lefevrep̂ond de mon feue père son feu tres beau chapeau état de neuf taupér le mien 200 f rancsens families Jeux oies têtes de morts labyrinthe atre foyers théâtrale fils du Père denis de justice la villette dupont Neuf jai mis un quartier de derrière cet nuit a chaque numeros concierges desrats en retirant les 2 premiers cotes M GG Hugonin gite a la noix les devants sont inférieurs a la mache des pieds de Biches.

(Zie voor een vertaling: Tekstverstoringen 2, nr. 43).

Aimable Jayet heeft een kinderlijk genoegen in de taal behouden. Hij kan eindeloos experimenteren met alle mogelijkheden van de taal, woorden uit elkaar halen en weer anders in elkaar zetten, fonemen verwisselen of veranderen, proeven doen met de regels van de grammatika en hij staat verbaasd over de onverwachte semantiese gevolgen die zulke manipulaties teweeg brengen. Hem is het sociaal kontrakt ontzegd, geen wonder dat hij van de taal gebruik maakt als een dief die de dingen van hun gewone gebruik berooft en ze veel te hardhandig of veel te voorzichtig behandelt, ze ontvreemdt - of als een kind dat zijn speelgoed liever stukmaakt en zich meer vermaakt met hoe het er van binnen uitziet dan ermee te spelen zoals het hoort. Goed beschouwd is een woord oorspronkelijk toch ook

[p. 130]

niet meer dan lucht die wordt uitgeademd en door de stemorganen wordt gemoduleerd. Het is slechts een geluidsobjekt dat niets bizonders heeft in vergelijking met andere voortbrengselen van het lichaam, behalve dat men het ooit heeft uitgekozen als ‘klankbeeld’ dat een idee weergeeft. De spelletjes die Jayet als een tovenaarsleerling bedrijft stellen juist de termen van die maatschappelijke overeenkomst ter diskussie en vestigen de aandacht vooral weer op het materiële aspekt van de taal.

Toch is Jayet geen geletterd iemand - hij was soldaat en slager voordat hij werd opgenomen - maar hij heeft wel een anatomiese belangstelling en een avontuurlijke instelling. Hij waagt zich in het schrijven als een dwaze argonaut die voortdurend strukturen in elkaar knutselt en op hun kop zet en hij heeft er vrede mee dat de tekens op drift raken en is zich bewust dat hij aanstuurt op een genoeglijke schipbreuk van de betekenis. Hij staat zelf verbaasd over de resultaten van zijn linguïstiese malversaties; hij is net als wij lezer van zijn eigen teksten, en wij zijn evengoed als hij producenten van wat wij erin ontdekken. In elk geval moeten we de bekende leesreflex achterwege laten, namelijk een bedoeling te willen achterhalen. Niet alleen bedient Jayet zich niet van woorden om ideeën over te dragen, integendeel, telkens als er een gedachte wordt uitgesproken die de verbale polyfonie zou kunnen bedreigen stelt hij alles in het werk om die te torpederen. Zodra zich woorden verbinden tot een begrijpelijke samenhang verbreekt hij het verband, in elk brokstuk laat hij andere onverwachte ideeën ontstaan die hij vervolgens weer opnieuw versplintert. Het taalmateriaal werkt dus als een soort kaleidoskoop die in een voortdurend wisselend wanordelijk geheel telkens weer andere onverwachte patronen laat verschijnen. Men krijgt de tijd niet om bij één beeld stil te blijven staan, want een tikje is voldoende om de elementen weer heel anders te groeperen. (In dat opzicht zijn de visuele effekten van mescaline te vergelijken met de mentale effekten van de teksten van Jayet.)

Jayet verwerpt dan ook van meet af aan de syntaktiese regels die altijd de funktie hebben van een semantiese reduktie. Zodra een woord zijn plaats krijgt in een syntaktiese kombinatie heeft het nog alleen recht op één betekenis tegelijk die geselekteerd wordt door de globale betekenis van de zin. Daarom gaat het erop, de woorden te ontdoen van iedere synchrone struktuur door de begripsmatige verbanden te doorbreken en de indruk te versterken van een galaktiese verstrooiing van de termen. Bij Jayet lijkt stelselmatig een geheugenverlies de woorden uit te wissen terwijl ze worden uitgesproken, met als gevolg dat iedere betekenisinduktie die volgende woorden zou vastleggen wordt uitgeschakeld - en wel zodanig dat deze het hele skala van semantiese mogelijkheden behouden. Jayet zorgt ervoor dat het lezen uitsluitend een genoegen op zichzelf blijft en dat de woorddronkenheid geen enkele herinnering achterlaat.

Verder maakt hij gebruik van de bladspiegel en het tekstbeeld om de

[p. 131]

lineaire volgorde van het schrift te ontregelen en interferenties of kortsluitingen tot stand te brengen. Iedere open plek in de tekst is bijvoorbeeld voor hem een gelegenheid om er nieuwe tekens in te enten die soms dwars op de tekst staan; handig verbindt hij regels die elkaar kruisen; midden over de pagina brengt hij rechthoekige of ronde vlakken aan die hij vervolgens opvult met nieuwe inskripties (zie afbeeldingen). Die neiging om het schrift te laten ontsporen en meerdere dwarsverbindingen te laten ontstaan bewijst duidelijk dat Jayet er bewust van afziet om de betekenis in de hand te houden en dat hij er juist op rekent dat zijn woordalchemie hem allerlei verrassingen oplevert. Het is voor hem wellicht voldoende als hij de enige lezer van zijn teksten zou zijn.

Een procédé waarvan hij graag gebruik maakt om de lineaire rangschikking van de tekst in beweging te brengen bestaat hieruit, dat hij de pagina door een vertikale lijn in tweeën verdeelt of liever nog de vouw midden tussen twee pagina's gebruikt zodat beurtelings de linker- en de rechterhelft gelezen kan worden: ofwel overschrijdt de lezer de middellijn alsof het een censuur is en volgt hij de regel over de hele breedte; ofwel houdt hij zich aan de verdeling in kolommen en leest hij de vertikale banen na elkaar. Beide leeswijzen zijn mogelijk, want Jayet laat de regels links en rechts van de scheidslijn zoveel mogelijk met elkaar korresponderen. Heel vaak houdt die korrespondentie een spel in met de mannelijke en vrouwelijke versies van een bepaalde zin - wat een seksuele betekenis van de vouw in het midden aannemelijk maakt. Bijvoorbeeld:

Le canalantibestiales unilaterales vins / le canalbilaterales mortes morts vies
les amis chaudiers ouvriers infirmes / les amies chaudières cresson de fontaine
les amis chauds guerres chauvins / les amies chaudes pise au pot de nuits
Les amis Baudelique cimétières / les amies chaud vix reines de Bidet
Les amis lanternes billets de logements / les amies chaudes blouses Blanches
Les mains qui étreignent les violons / les mains qui violons les bois
Les autels des grands coqfleches / Les presbytères demoiselles les Mystères
les mains grains des chapelets / Je vous salues Maries plaines de grasses

Claude Edelmann die dit verschijnsel van spiegelende grammatikale geslachten nauwkeurig heeft geanalyseerd (in L'Art brut, dl. 3) legt het uit

[p. 132]

als een dwangmatig zoeken naar een familiaal verband waarvan Jayet zich altijd uitgesloten heeft gevoeld. Hij betwijfelde of zijn vader wel zijn echte verwekker was; zijn moeder heeft hem in de steek gelaten toen hij tien was; zijn broers en zusters zijn allemaal jong gestorven; hij is twee keer getrouwd geweest en zijn zoon is op vijfjarige leeftijd gestorven. ‘Uiteindelijk’, zo merkt Claude Edelmann op, ‘blijkt het hele werk van Aimable Jayet een fantastiese rekonstruktie - een ordening - van zijn universum: namen, adressen, toespelingen schetsen telkens maar weer het beeld van zijn vroegere leven (...) Hij bouwt het beetje voor beetje op. Hij bouwt zichzelf op. Hij scheidt zijn delirerende taal af als een spin haar web, over de leegte. Hij weeft zijn eigen web, maar het is de herhaling van een leven.’ (Claude Edelmann, Les cahiers d'Aimable Jayet, in L'Art brut, fasc. 3, pp. 127-143).

Het zou volgens ons onjuist zijn deze opmerkingen, hoe treffend ze ook mogen zijn, al te patheties op te vatten, door bijvoorbeeld aan te nemen dat Aimable Jayet in de orde van de verbeelding zoals die in zijn teksten tot uitdrukking komt de orde van de konventionele verwantschap zou hebben hersteld en zodoende zijn identiteit zou hebben herkregen. Over het algemeen hebben de geschriften die wij behandelen geen enkele therapeutiese funktie (in de zin die psychiaters daaraan geven), verre van dat: men voelt duidelijk dat ze erop uit zijn zich nog verder van het subjekt te verwijderen en de geëxalteerde gemoedstoestand nog te intensiveren. Het Ik is weliswaar in de eerste plaats een stem, een eenheid van toon. En ongetwijfeld kan men veel literaire ambities uitleggen als een min of meer bewust streven om op het vlak van de taal een persoonlijk houvast terug te vinden. Het is een feit dat het kind zijn identifikatiemogelijkheid zoekt en vindt door de grammatikale funkties te leren kennen. De belangrijkste shifter die het subjekt verankert in een existentiële situatie en in een sociale relatie, is het woord ‘ik’. Maar wanneer dat begrip tot een zwevend iets wordt, is het echter ook een voorwendsel voor allerlei illusoire voorstellingen en alle mogelijke vormen van maatschappelijke vervreemding. En om die reden probeert de geestelijke gezondheid altijd de instantie van het Ik te versterken en die vesting te ontdoen van ieder asociaal element. Misschien is het Ik uiteindelijk slechts een handig symbool, even leeg als het woord zijn - beide zijn des te handiger naarmate ze minder inhouden... In elk geval kan men vaststellen dat sommige individuen (uit onvermogen of bewuste weigering, dat doet er niet toe) weerstand bieden aan iedere benoeming als persoon (etymologies betekent persona masker). Jakobson merkt hetzelfde op met betrekking tot de geschriften van schizofrenen, zij het in termen die schatplichtig blijven aan het nosologiese perspektief, terwille van de vindingrijkheid en geestelijke wendbaarheid van dergelijke auteurs: ‘De zieke verliest het vermogen om een dialoog aan te gaan, maar blijft in staat tot monologen. Bij Hölderlin geen dialoog maar monologen: zijn ge-

[p. 133]

dichten. Als men die analyseert is men hogelijk verbaasd, omdat ze geen enkel element bevatten dat kenmerkend is voor de dialoog: geen persoonlijke voornaamwoorden, geen persoonsvormen van het werkwoord, geen vormen die verwijzen naar het objekt dat spreekt of naar de persoon voor wie de woorden bestemd zijn. Het zijn volstrekt geobjektiveerde dingen, waarin echter de mogelijkheden van de monoloog optimaal en met grote meesterschap ontwikkeld zijn. Het is inderdaad een kunst om al die elementen te gebruiken en de dialoog volledig uit te bannen’ (Roman Jakobson, Gesprek met Emmanuel Jacquart, in: Critique, n. 348, mei 1976).

Jayet zelf kiest welgemoed voor de uitzaaiing van de persoon en het psychies nomadisme. De breuk van de shifter brengt een breuk met zich mee van alle hechtplaatsen van de taal, zodat het discours zich ontdoet van alle konkrete verwijzingen en de syntaxis dusdanig dol draait dat ze die naam niet langer verdient. Je zou dan moeten spreken van een tekst zonder syntaxis (zoals Deleuze en Guattari spreken van een lichaam zonder organen) ‘die voortdurend het organisme uitschakelt, nietbetekenende deeltjes, pure intensiteiten laat stromen en circuleren; en die zich de subjekten toeeigent aan wie ze slechts een naam als spoor van een intensiteit nalaat’ (Gilles Deleuze en Félix Guattari, Rhizome, p. 10).

Michel Thévoz, Le langage de la rupture, pp. 168-175.

[p. 134]