Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1979 (nrs. 9-12)

[p. 155]

• Pieter de Meijer
• Een uur in de kerk met Henk Broekhuis
(Naar aanleiding van K. van het Reve, Literatuurwetenschap: het raadsel der onleesbaarheid, Johan Huizinga-lezing 1978, Baarn, Het Wereldvenster, 1979).

Twintig jaar geleden werd Karel van het Reve benoemd aan de Rijksuniversiteit te Leiden om onderwijs te geven in de Slavische letterkunde. Hij vroeg zich toen af wat hij ‘de kinderen’ over literatuur moest vertellen, maar moest zichzelf het antwoord schuldig blijven. En nu, twintig jaar later, heeft hij het geïnteresseerde publiek van zijn Huizinga-lezing bekend dat hij het antwoord nog steeds niet weet. Voor zo'n bekentenis in het openbaar lijkt moed nodig. Maar hoewel de kerk waarin de lezing werd gehouden de spreker had kunnen verleiden tot de toon van de openbare biecht, koos van het Reve voor de toon van de prediker die de mensheid verkondigt hoe slecht het er voor staat door haar deelgenoot te maken van ‘een stuk van zijn eigen levenservaring’ (7). Als de hoogleraar in twintig jaar het antwoord op zijn vraag nog niet heeft gevonden, ligt dat nl. niet aan hem, maar aan degenen die antwoord op de vraag proberen te geven: de beoefenaars van de literatuurwetenschap. En om dit te verklaren is geen moed nodig, maar, zoals de spreker het zelf uitdrukt, ‘een zekere ruwheid en onwellevendheid, een zekere slechtheid van karakter, een zekere hoogmoed’ (8).

Geen wonder dat de beoefenaars der literatuurwetenschap zich niet onbetuigd hebben gelaten en in verschillende kranten en periodieken hebben geprobeerd het ongelijk van de Huizinga-sprekeraan te tonen. De spreker heeft daarop in enkele gevallen weer gereageerd, maar tot een echte discussie is het niet gekomen. Dat is jammer, want aan een discussie tussen ‘gewone lezers’ (als wier kampioen van het Reve zich opstelt) en beoefenaars van de literatuurwetenschap is in ons land dringend behoefte. Dat het niet tot een echte discussie is gekomen, is echter niet te wijten aan de reacties op de Huizinga-lezing, maar aan die lezing zelf, zoals een beknopte analyse duidelijk kan maken.

Voor de weergave van v.h. Reve's beweringen kan met een kort schema volstaan worden:

De werken van de literatuurwetenschap (hier in het vervolg afgekort als LW) zijn onleesbaar. Dat ligt niet aan van het Reve, want andere mensen met smaak, eruditie en de bereidheid zich moeite te geven om iets te leren hebben er ook last van. Het kan liggen aan het feit dat de beoefenaars der LW niet kunnen schrijven. Maar daaraan ligt het niet alleen, want het proza der LW heeft een aantal afstotende eigenschappen: 1) pretentie (die overigens zowel de LW zelf als het practisch optreden van haar beoefenaars kenmerkt) gecombineerd met 2) schamelheid van resultaten: 2.1 De LW geeft geen beschrijvingen die alleen slaan op waardevolle boeken. 2.2 de LW mijdt de vraag van het kwaliteitsverschil als de pest. 2.3 De LW wijst nooit dingen aan die de lezer zelf niet allang heeft opgemerkt. 2.4 In de LW zoekt men tevergeefs naar aardige opmerkingen over literatuur. 2.5 De LW gaat nog steeds door met symbolen aanwijzen, hoewel door Mary McCarthy al met die gewoonte is afgerekend. 2.6 De LW verdiept zich in zaken die volstrekt oninteressant zijn. 2.7 De LW zoekt naar verborgen betekenissen, hoewel niet duidelijk is waarom schrijvers hun betekenissen zouden verbergen. 2.8 De LW bedient zich van dieventaal. 2.9 De LW past niet in een definitie van wetenschap als een reeks verbodsbepalingen. 2.10 LW-handboeken beginnen met een definitie van wetenschap. 2.11 De beoefenaars van de LW denken dat je een theorie moet hebben vòòr je met het beoefenen van wetenschap kunt beginnen. 2.12 De beoefenaars van de LW denken dat je over een zaak iets te weten komt door er een definitie van te geven.

Enkele van deze beweringen zouden zich uit-stekend lenen voor een discussie. Je zou je bijvoorbeeld af kunnen vragen hoe 2.3 en 2.7 met elkaar verenigbaar zijn, hoe iemand m.a.w. de LW aan de ene kant kan verwijten dat ze dingen aanwijst die iedereen allang weet en aan de andere kant een groep geleerden kan hekelen omdat deze betekenissen aan het licht probeert te brengen die niet iedereen direct door heeft. Maar het gaat me er hier niet om de juistheid of onjuistheid van de afzonderlijke beweringen te bevestigen of te bestrij-den, het is me te doen om de manier waarop van het Reve probeert zijn beweringen kracht bij te zetten, om wat ik gemakshalve maar zijn argumentatie zal noemen. Men kan in deze argumentatie namelijk drie procedures onderscheiden die zo vaak voorkomen dat ze als de belangrijkste ondersteuning voor de beweringen kunnen gelden en die

[p. 156]

verdienen wat meer relief te krijgen:

I. Beroep op het vermogen van de lezer om algemene conclusies te trekken uit individuele gevallen. v.h. Reve leest niet zozeer teksten of boeken, als wel zinnen, alinea's of hooguit stukjes:

‘de negatieve variant van de gewaarwording die door F. Nietzsche en G. luijters beschreven is: je leest toevallig één regel van een schrijver die je niet kent en je weet meteen zeker dat je alles wat die schrijver ooit gemaakt heeft zult gaan lezen’ (7).

‘Als ik me er echt toe zet een alinea helemaal te lezen, dan begrijp ik vaak maar al te goed wat er beweerd wordt.’ (7)

‘Een goede zin, een treffende alinea zal men bij hen zelden aantreffen.’ (8)

‘Zo iemand, dan moet toch zo'n deskundige in staat zijn een leesbare van een onleesbare zin te onderscheiden.’ (8)

‘Neem de beroemde dialoog over Barbertje aan het begin.’ (16)

‘Het is onder meer die regel die de lezer meteen al aan het begin doet beseffen dat hij met een zeer goede schrijver te doen heeft, zoals ook de tweede zin van het boek...’ (16)

‘Of neem die passus verderop...’ (16)

‘Of neem de zin, waarmee de al eerder geciteerde Joeri Lotman zijn Voorlezingen over structurele poetica begint.’ (20)

De voordelen van deze manier van lezen springen onmiddellijk in het oog: doordat men in staat is een oordeel over het geheel te geven op basis van een enkele zin of passus, liefst een aan het begin van de tekst, wordt een hoop overbodig denkwerk vermeden. Als een bepaalde passage uit een boek niet deugt kan immers het hele boek ook niet deugen, en sterker nog: als een aantal werken uit de LW niet deugt, kan de hele LW niet deugen. Dat maakt het ook mogelijk om met pakkende voorbeelden te werken. En wie het niet gelooft moet maar met tegenvoorbeelden komen. Zo zijn het citeren van een beginzin van een boek van Lotman en het (overigens onzorgvuldig) weergeven van een passage uit een ander boek natuurlijk voldoende om aan het slot te kunnen suggereren dat Lotman niet serieus genomen moet worden. En zo is het al helemaal niet nodig om aan te geven dat er in de LW veel verschillende stromingen bestaan. Volstaan kan worden met een grove definitie: ‘de verzameling van alle geschriften waarin twee of meer verwijzingen voorkomen naar Käte Hamburger of Roman Ingarden’ (6). Dat ook van het Reve's eigen geschrift tot deze verzameling behoort, dank zij twee verwijzingen naar Käte Hamburger (hier en op p. 21), is niet meer dan een klein schoonheidsfoutje.

Niet minder dan drie citaten die door van het Reve op de korrel worden genomen hebben betrekking op de structuur van al dan niet literaire verschijnselen. Een van de bezwaren die de auteur heeft tegen het benadrukken van structuren is dat de samenhang tussen het geheel en de delen en tussen de delen onderling volstrekt voor de hand ligt en geen zwaarwichtige definities nodig heeft. Inderdaad een eenvoudige waarheid, die nog eenvoudiger wordt in combinatie met het gegeven dat men aan een deel genoeg heeft om het geheel te beoordelen.

2. Beroep op de lezer om zich te laten leiden door respect voor het gezag van erkende wetenschappen.

‘Dus wat de mathematici noemen een aselecte keuze.’ (9) (Dit moet dienen als rechtvaardiging voor de keuze van slechts enkele werken uit de LW. Eerlijkheidshalve zij vermeld dat een paar regels verder de ‘aselecte keuze’ door de schrijver zelf wordt gekarakteriseerd als een ‘paar willekeurig bijeengeraapte teksten der literatuurwetenschap’.)

‘Ik heb uit de mond van een collega-medicus de uitspraak gehoord dat de geneeskunst eigenlijk niet in staat is zieke mensen beter te maken.’ (9)

‘Een natuurkundige is onmiddellijk bereid geestdriftig te vertellen dat niemand weet wat electriciteit eigenlijk is.’ (9) (Onnodig te vermelden dat beide houdingen in schrille tegenstelling staan tot de pretenties van de beoefenaars der LW.)

‘Is het denkbaar dat een over de hele wereld gelezen handboek tandheelkunde, geografie of internationaal privaatrecht met zulk een verschrikkelijke zin begint?’ (20)

‘Astronomen spreken gewoon over zon en maan. wiskundigen over lijnen, hoeken en cirkels, natuurkundigen over warmte, electriciteit. snel-

[p. 157]

heid, licht, scheikundigen over ijzer en water, historici over Willem III en de Franse Revolutie, maar bij de beoefenaren der literatuurwetenschap ligt dat anders.’ (22)

‘Men stelle zich een handboek over meetkunde of embryologie of numismatiek voor dat met een definitie van wetenschap begint.’ (24)

3. Beroep op de lezer om zich te laten leiden door fysieke of psychische gevoelens van onbehagen. In dit geval is het helaas ondoenlijk alle passages in extenso weer te geven. Men zal, hoop ik, van me willen aannemen dat alle kwalificaties die hieronder geciteerd worden betrekking hebben op de LW of haar beoefenaars:

‘Er gebeurde iets heel vreemds: ik merkte dat ik met die literatuurwetenschap niet kon kennis maken en wel omdat ik er niet in slaagde de teksten, door die literatuurwetenschap voortgebracht, te lezen. Dat was mij fysiek niet mogelijk.’ (6)

‘Het (= het proza der LW) heeft daarenboven nog een aantal afstotende eigenschappen.’ (8)

‘akelige eigenschappen’ (8), ‘allerakeligste dingen’ (8), één akelig ding’ (8), ‘een volgend akelig ding’ (9), ‘tenhemel schreiende passages’ (9), ‘afschuwelijke bekeringsijver’ (10), ‘dieventaal’ (12), ‘deprimerende uitwerking’ (14), ‘afschuwelijk’ (17), ‘omineus en deprimerend’ (17), ‘deprimerend’ (19), ‘ontzetting’ (20), ‘gruwelijke formulering’ (20), ‘een verschrikkelijke zin’ (20), ‘Zij gaan op de volgende beschamende wijze te werk...’ (22)

‘Een andere treurige denkfout...’ (25)

‘En dan heb ik tot dusver nog gezwegen over een ander gruwelijk ding...’ (25)

‘En dan krijg je van die bloedstollende, tot grote schaamte bij de lezer leidende definities...’ (25)

‘Er zijn trouwens ergere definities...’ (25)

‘Dames en heren, ik heb u een tafereel geschilderd van grote ellende. En wat het ellendigste van al is: ik geloof niet dat er de eerste halve eeuw verandering in deze ellende zal komen.’ (27)

De lezer heeft het goed begrepen: hier wordt een beroep gedaan op zijn verstandelijke vermogens. Luister maar naar Tamar in Vrij Nederland van 3 maart 1979: ‘De Huizinga-lezing van Karel van het Reve “Literatuurwetenschap: het raadsel der onleesbaarheid” (...) is een genot om te lezen. Duidelijk, kernachtig en beschaafd. Het beschaafde zit in de “gewoonheid” van zijn stijl, de onnadrukkelijkheid waarmee hij duidelijk is, - van hem is geen lezing getiteld “Noodkreet” te verwachten...’.

Maar het is tijd om de drie procedures waarmee van Het Reve probeert zijn beweringen te ondersteunen hun juiste naam te geven: 1) een beroep op luiheid, 2) een beroep op gezag en 3) een beroep op emoties. Dat een dergelijk betoog nog zo veel reacties heeft gekregen pleit voor de beoefenaars van de literatuurwetenschap.