Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1979 (nrs. 9-12)

[p. 38]

Louis Perron •
De student Nathanael ontmoet de verteller uit Thomas Mann's ‘Doktor Faustus’ •

Buigen wij ons thans een moment over de persoon van Dr. Gottfried Coppelius, de in de hoofdstad gevestigde en praktijk houdende dermatoloog. Deze in 1886 geboren specialist studeerde aanvankelijk filosofie, waarbij zijn belangstelling voor de theologische aspecten dermate groot was dat hij besloot over te gaan op de studie der godgeleerdheid. Zijn atheïstische gezindheid was echter dermate vreugdeloos en bezeten dat hij zich deze scherts niet meer meende te kunnen verantwoorden en hij besloot tot de kern der dingen te gaan. Een kern die, zoals hij meende, uit niets dan slijm en elektrische of chemische prikkels bestond. In de nederigste der organismen hoopte hij de grootste aller ontdekkingen te doen, namelijk dat een afkeer van het zijnde de motor kan zijn van een allesoverspoelende vitaliteit. Toen hij deze ontdekking, althans voor zichzelf, gedaan had, studeerde hij af als arts en zette zich aan zijn promotie waarin hij de betrekkelijkheid van het nut van kwikkuren aantoonde en suggesties deed voor nieuw te ontwikkelen pharmaca, waar niet veel later Wassermann zo'n dankbaar gebruik van zou maken. Hij had toen al zijn eerste gedichten gepubliceerd die hem, naast veel hoon door de kritiek, een plaats bezorgden in de intellectuele- en bohèmekringen van de hoofdstad. Als arts werd hij daardoor een modearts, bezocht door diva's en vedettes. Maar de aard van de kwalen waarmee de beaumonde hem bezocht was niet zodanig dat zijn beeld van de mensheid er ook maar één streep door werd gewijzigd. Zakken met botten en pus, geparfumeerde etterbuilen, zo zag hij het en niet anders. En zo bezong hij het in zijn gedichten die niets te hopen overlieten dan de hoop op een totaal verval. Toch werden het door zekere kringen ‘mooie’ gedichten geacht omdat men in die kringen wel weer eens iets anders mooi wilde vinden dan langoureus gedweep met onbehaarde lijven en ontstoffelijkte verschijningen. In die kringen koesterde men het gevoel dat men naar een einde liep en wie daar niet al te zwaarmoedig over wilde peinzen vergooide zich aan de esthetiek van Coppelius die naar darmen rook, naar stront, pus en pis, geuren waarvan de meest vooruitstrevenden van die tijd meenden dat het de geuren van de toekomst zouden worden.

Coppelius zelf haalde zijn schouders op over de eer die hem te beurt viel: niets dan chemische prikkelingen en elektrische impulsen. En hij sloot zich na zijn praktijkuren op in zijn studeerkamer om daar verder te schrijven aan zijn knarsende dromen die hij droomde omdat hij niet meer dromen kon.

Zo velen werden inmiddels het slachtoffer van hun in duistere achterkamertjes dan wel in schaamteloze openbaarheid bedreven zondes, dat Coppelius het zich kon veroorloven in goede staat te leven. Hij had daar nauwelijks moeite mee. De dingen zijnde zoals ze waren, schepte hij er een bitter behagen in zijn eigen ‘lage’ impulsen te verpakken in burgerlijke behaaglijkheden. Darmen, stront en pus, jazeker, maar dat alles liever in stand gehouden met truffels en parelhoen dan met glazige aardappels.

Hij zette een tijdschrift op dat hij zelf redigeerde en noemde het Morbus omdat hij de voortbrengselen van de geest beschouwde als een symptoom van wat hij de Verhirnung noemde, een door hem bedachte en gevreesde ziekte die de wereld naar zijn smaak allang naar de bliksem geholpen had. De mens moest niet meer willen zijn dan hij was, ieder opwaarts streven achtte hij belachelijk en het was daarom ook niet duidelijk of Morbus bedacht was als grap of dat het een activiteit behelsde

[p. 39]

die Coppelius ondanks zichzelf niet laten kon. Het was een merkwaardig blad dat, ook door zijn tweeslachtigheid, een ongekend succes oogstte en tot maatstaf werd van wat in die tijd voor vooruitstrevend doorging.

Het gedicht ‘Gummi’ dat Coppelius op een dag op zijn bureau vond wist hem in eerste instantie niet te boeien, het was meer de begeleidende brief die zijn aandacht trok. Deze bleek geschreven door een jongeman die hem een typisch produkt van Verhirnung leek, het wandelend bewijs van zijn stellingen dienaangaande. Bij combinatie van brief en gedicht echter bleek het gedicht te winnen. De brief, die een lange voetnoot bij het gedicht vormde, verleende aan ‘Gummi’ de glans van een wel zeer kwalijke dermatologische aandoening. Coppelius besloot contact met de auteur op te nemen. Tevreden met deze beslissing hield hij een van de velletjes bankpostpapier waarop het gedicht geschreven was tegen het licht. Op dat moment vond hij wellicht de röntgenologie van het gedicht uit. Hij zag dat de tekst eerst in potlood was opgezet, vervolgens geïnkt, waarna de schrijver de oorspronkelijke potloodtekst had uitgegumd. Coppelius grijnsde. Zomaar. Dat deed hij wel vaker, het had niets met bepaalde gevoelens te maken, hoogstens met een plotselinge wijziging in zijn waterhuishouding die bepaalde spiercontracties tot stand bracht. Soms begon hij daarbij te zweten, andere keren voelde hij dan een hevige aandrang tot urineren.

Mijn aandrang tot urineren wordt hoofdzakelijk opgewekt door lange treinreizen, tijdens welke ik wel eeuwig zal blijven weigeren het toilet te bezoeken, zelfs dat van de eerste klasse. Het is weliswaar zó dat het lid tijdens het urineren in het geheel niet met het porselein van de closetpot of met het hout van de bril in aanraking komt, maar het is denkbaar dat een onverhoedse beweging - het schokkend passeren van een wissel of het onverwacht tot stilstand komen van de trein - mij ten val zou kunnen brengen, waardoor het gevreesde contact toch nog tot stand gebracht zou kunnen worden. Ik zat dan ook met over elkaar geslagen benen in de coupé, de lippen opeengeperst en met de brief van Dr. Coppelius in de hand. Buiten gleden heuvels, akkers en dorpen voorbij, nu en dan aan het gezicht onttrokken door de rookvlagen van de locomotief. Het was stralend zomerweer. In de coupé was het bijna niet uit te houden van de hitte. De man tegenover mij had zijn jasje uitgetrokken en zat in vest en hemd. Zijn oksels vertoonden donkere plekken. Hij las een tijdschrift waarvan de naam in quasi runentekens gezet was. Ik vroeg de man of hij er bezwaar tegen had dat ik het raampje opendraaide. Hij had er inderdaad bezwaar tegen en raadde me aan eveneens mijn jasje uit te trekken. Een advies waar ik natuurlijk niet op in kon gaan, temeer niet daar het beste vest dat ik voor de gelegenheid had aangetrokken al danig versleten was.

Toen de trein geruime tijd bleef staan om kolen te bunkeren, stapte er een lange, zorgvuldig geklede heer in. Hij stelde zich voor als doctor Zeitblom en we raakten in gesprek. Hij bleek afkomstig te zijn uit de stad waar ik studeerde, al had hij zélf zijn studies in de hoofdstad voltooid, waar hij sinds enige jaren les gaf op een middelbare school. Hij wilde van alles weten over zijn geboortestad die hij, sinds hij er vertrokken was, niet meer bezocht had.

Deze stad, hoewel niet ver van Frankfurt, Mannheim en Stuttgart

[p. 40]

gelegen, is zichzelf met haar 27.000 inwoners en als niet onbelangrijk spoorwegknooppunt, ruimschoots genoeg en is bovendien, als iedere Duitse stad, als cultuurcentrum van haar uniciteit overtuigd. Economisch drijft ze op uiteenlopende vormen van industrie zoals machinefabrieken, leerateliers, spinnerijen, armaturenfabrieken, chemische bedrijven en maalderijen en beschikt naast een cultuurhistorisch museum, dat ondermeer een folterkamer met afschuwelijk instrumentarium bevat, over een bibliotheek met 25.000 banden en 5000 handschriften waaronder twee allitererende toverspreuken die door enkele geleerden nog ouder worden geacht dan de Merseburger toverspreukennaar inhoud zijn deze spreuken overigens tamelijk onschuldig, ze behelzen niet meer dan wat regenmakerij in het dialect van de streek van Fulda.

In de tiende eeuw en vervolgens van het begin van de twaalfde tot eind veertiende eeuw was de stad een bisdom. Er staan een slot en een domkerk. Typerend voor de stad is dat ze zowel wat atmosfeer als wat uiterlijk betreft een sterk middeleeuws karakter bewaard heeft. De oude kerken, de stijlvol geconserveerde burgerhuizen en pakhuizen, dikwijls uitgevoerd in vakwerk met voorwaarts hellende gevels, de donjons met ronde puntdaken in de stadsmuur, de met bomen omzoomde en met kinderkopjes belegde pleintjes, een tussen gotiek en renaissance zwevend raadhuis met een klokketoren op het hoge dak, waaronder een rij loggia's en daar weer onder twee als erkers gedachte torens die doorlopen tot aan de eerste verdieping - dat alles symboliseert de voor het levensgevoel ononderbroken verbinding met het verleden; meer nog, het schijnt de beroemde formule der tijdeloosheid, het scholastische nunc stans op het voorhoofd gestempeld te dragen. De identiteit van de plaats, die nog dezelfde is als voor driehonderd, ja zelfs negenhonderd jaar, handhaaft zich onverlet tegen de vloedgolven van de tijd die er overheen rollen en veel veranderen, terwijl niettemin veel - en voor het oog bepalend- onveranderd bleef, uit piëteit, dat wil zeggen uit vrome onverzettelijkheid tegen de tijd en uit trots op wat overeind is gebleven. Dit wat betreft het uiterlijk van de stad zoals Zeitblom die gekend had en die sindsdien nog niets veranderd is.

In de atmosfeer van de stad was iets blijven hangen van het gemoed der mensen uit de laatste decaden der vijftiende eeuw, de hysterie van de stervende middeleeuwen, iets van een latente, psychische epidemie, hetgeen vreemd klinkt voor een verstandig nuchtere, moderne stad, maar ze was nu eenmaal niet modern, ze was oud en ouderdom is het verleden als heden, een door het heden slechts op de knieën gedwongen, maar niet verslagen verleden. Het kan gewaagd klinken, maar men kon zich voorstellen dat hier plotseling een kinderkruistochtbeweging, een St. Vitusprocessie, een visionair communistische beweging met door de overheid geïllumineerde brandstapels, wonderbaarlijke kruisverschijningen en mystieke volksbewegingen uitbraken. Natuurlijk gebeurde dat niet. Hoe zou dat ook gekund hebben? De politie zou het niet hebben toegestaan, gehoor als ze diende te geven aan de roep van déze tijd en déze ordening. Maar toch, wat heeft de politie in onze tijd allemaal wél toegestaan wat in overeenstemming zou zijn met de roep van tijd en ordening? Deze tijd zelf immers neigt, heimelijk of juist zeer openlijk en doelbewust en met een zelfgenoegzaamheid die twijfels oproept om-

[p. 41]

trent de oprechtheid, naar die tijd die voorbij is en enthousiast herhaalt ze de symbolische handelingen die iets duisters en de geest van de nieuwe tijd kwetsends in zich hebben: boekverbrandingen, razzia's en andere zaken waarover Zeitblom, die mij dit alles vertelde, het nu niet hebben wilde.

Zeitblom leek me een pedante man, hij droeg het allemaal zo zelfverzekerd voor en hij keek me bovendien zo spottend aan toen hij verderging met het mij tegenmaken van de stad waarin hij ongetwijfeld een ongelukkige jeugd had beleefd. Hij had het over het neuroseverwekkende conservatisme van zo'n stad die in feite model stond voor alle duitse steden, een neurose die de ziel van de inwoners bezoedelde en ze gevoelig maakte voor hekserij, duivelsverbonden en andere, naar hij meende, middeleeuwse verstoptheden die het inademen van frisse lucht onmogelijk maakten.

Frisse lucht! Wat wist die lange, gortdroge kamergeleerde ervan? Zijn kostuum rook naar kamfer, zijn bewegingen waren van een bestudeerde zekerheid die een schrijnende verlegenheid deden vermoeden. Daarbij gingen zijn ogen zo onrustig heen en weer dat het vermoeden van aristocratie dat hij wenste uit te stralen er volkomen door op de achtergrond raakte.

Ik liet de envelop die ik nog steeds in mijn handen hield op en neerwippen en vertelde hem terloops dat ik op weg was naar een afspraak met doctor Coppelius een, naar hij ongetwijfeld moest weten, vooraanstaand letterkundige.

‘Huidarts,’ verbeterde de leraar mij.

De man was meer dan pedant, hij was onbeschaamd. In zo keurig mogelijke bewoordingen verweet ik hem dat hij geen man van cultuur kon zijn. De man bestudeerde daarop zijn vingernagels en antwoordde na enige tijd dat hij zojuist een roman had gepubliceerd en hij noemde een titel die mij nogal saai in de oren klonk.

‘Een soort familiekroniek,’ lichtte hij toe.

‘Een soort familiekroniek,’ schamperde ik, ‘dat is nu niet bepaald waar we op het moment om zitten te springen, mijnheer.’

‘Dat hangt er maar vanaf.’ Zeitblom haalde zijn schouders op.

‘Zo is het maar net.’

De man kuchte ongemakkelijk en richtte zijn blikken op het landschap. Het bleef geruime tijd stil in de coupé. De handelsreiziger in vest en overhemd had zijn krant dichtgevouwen naast zich gelegd en was in slaap gevallen. Zijn mond hing half open, tussen zijn tanden ontwaarde ik spijsresten, zijn tong was grijs uitgeslagen, in zijn ooghoeken was traan- vocht samengeklonterd, door zijn dunne haar schemerde een roze, schilferende huid. Er is veel dat lelijk is op deze wereld, dacht ik en ik vroeg me af of er niet methodes of middelen waren om aan die lelijkheid een einde te maken. Schoonheidspolitie, boetes op aanstootgevend uiterlijk, men kan daar niet streng genoeg in zijn.

Inmiddels voelde ik nog steeds een hevige aandrang en keek tersluiks naar mijn gulp. Toen ik daarop vanuit mijn ooghoeken naar Zeitblom keek, bleek deze mij bestudeerd te hebben. Ik bloosde en legde mijn enveloppe op mijn broek.

Zeitblom glimlachte. ‘Merkwaardig,’ zei hij, ‘uiterst merkwaardig. Ik vraag me af...’ en hij wees op een koe die door een soortgenoot be-

[p. 42]

sprongen werd.

‘Ik vroeg, u heeft het zeker niet hoog op met Coppelius?’

‘Die huidarts, bedoelt u?’

‘De hoofdredacteur van Morbus.’

‘De naam zegt het al.’

‘Misschien,’ zei ik, ‘dient men dat wel ironisch op te vatten.’

Zeitblom snoof door zijn neusgaten. ‘Ironisch, ik zou waarachtig niet weten wat er ironisch was aan Coppelius.’

‘Hij is een groot kunstenaar.’

‘Er zijn er die dat zeggen.’

‘Wat is voor u dan een groot kunstenaar?’ probeerde ik, ‘u heeft een roman geschreven, u moet het weten.’

‘Een groot kunstenaar? Dat is een hele grote vraag. Kijk, mijnheer,’ vervolgde hij, ‘het zou natuurlijk gemakkelijk zijn om ieder die zich een mate van excentriciteit aanmeet, hetzij in zijn werk hetzij in zijn gedrag, kunstenaar te noemen, maar ik geloof niet dat we er daar mee zijn. Want waar gaat het om, nietwaar? Dat de kunst uitdrukking zou zijn van extreem gestelde idealen, daar kan natuurlijk geen sprake meer van zijn, dat eindigt in maniërisme en uiteindelijk in hol geschreeuw. Kunst als uitdrukking van de waarheid lijkt al hanteerbaarder, ware het niet dat we inmiddels beseften dat waarheid een omstreden begrip is en dat we al dik tevreden mogen zijn als de kunstenaar het als zijn taak ziet de waarheid te zoeken door bijvoorbeeld twee tegengestelde waarheden tegenover elkaar te zetten. Dat zijn hoge gedachten over de kunst, mijnheer, zoals u die ongetwijfeld zult billijken. Maar ach, ik weet daar niet zoveel van. Ik ben maar een eenvoudig chroniqueur en weet niet of ik wel de naam kunstenaar verdien.’

‘Het gaat in de kunst om het hoogste, mijnheer,’ zei ik, ‘van welke aard dan ook.’

‘U bent nog betrekkelijk jong en hebt daarom misschien wel gelijk,’ antwoordde Zeitblom.

‘Dat heeft met leeftijd niets te maken,’ zei ik lichtelijk gekwetst. ‘Gelijk heeft wie naar het hoogste streeft.’

Zeitblom tuitte zijn lippen en legde zijn vingers tegen elkaar. ‘Dat is een heel gevaarlijke uitspraak die u daar doet, mijnheer, een uitspraak die gemakkelijk verkeerd verstaan kan worden. Coppelius en u zullen ongetwijfeld goed met elkaar overweg kunnen, al moet ik u er voor waarschuwen dat u niet het eerste en zeker ook niet het laatste slachtoffer zult zijn van dit dwaallicht op het pad van jonge dichters. Want u bent toch dichter, neem ik aan?’

Het dédain waarmee hij het woord dichter uitsprak, de snijdend ironische toon waarop hij mij benaderde. O, ik wist heel zeker dat wat hij zijn roman noemde, nooit meer kon zijn dan een cynisch niemandalletje, een stukje geestige lectuur waarin heel onze laffe tijdsgeest weerspiegeld werd.

Zeitblom begon de lof van Fontane te zingen en wijdde uit over het nut van traditie, over de continuïteit van beproefde waarden en het humanistisch levensgevoel dat de mens voor grondeloosheden behoedde en dat juist daarom zo nuttig was omdat hysterie en extase van welke aard ook de geest vertroebelen en juist de kunstenaar tot een bij uitstek grote dwaas maakten. De heer Zeitblom hield niet van dat soort dwazen.

[p. 43]

Hij achtte ze het slachtoffer van middeleeuwse obscurantismen die, de rede ontkennend, hun inspiratie putten uit onwetendheid, bijgeloof en angst, ‘Intuïtie, inspiratie’, hij vond het evenzovele drogwoorden voor dat moerassig gebied tussen gevoel en extase waar het waarlijk goede in de mens ten onder gaat.

De conversatie stokte en ik doezelde weg in een monoloog waarin ik, voor een gehoor van Zeitblommen staande, de vloer aanveegde met de door hen zo hooggeprezen redelijkheid en het streven naar harmonie die, naar ik overtuigend wist uit te leggen, slechts tot middelmatigheid konden leiden. Tegenover de droogstoppels stelde ik de visionaire zieners die, juist omdat zij de grenzen van het redelijke en de rede overschreden, toegang hadden tot de mysteriën waarvan zij het bestaan weliswaar ontkenden, maar die niettemin de bronnen waren waaruit het waarachtige genie putte. ‘Niet met de hersencellen komt het grote werk tot stand,’ zo betoogde ik, ‘maar met het bloed van de dichter. De dichter is een zelfmoordmachine die zijn eigen overbodigheid bewerkstelligt.’ En achter in het gehoor ontdekte ik Spalanzani die me bemoedigend toeknikte.

‘Creativiteit,’ vervolgde ik, mijn verwarde haren naar achteren strijkend, ‘is een daad van geweld, niet van barmhartigheid. Hij wordt geboren uit een droom, niet uit berekend inzicht, want die berekening houdt de beperking van de menselijke maat in, terwijl de droom de mens vooruit, ja zelfs te boven gaat.’

Dat alles had ik tegen Zeitblom moeten zeggen. Maar het bleef erbij dat ik hem op het Potsdammer station ten afscheid koel de hand drukte en ongeïnteresseerd de hoop uitsprak hem nog eens te zullen ontmoeten. De man in vest en overhemd bekeek ons daarbij misprijzend en zwaaide zich daarop geagiteerd koelte toe met zijn krant.