Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1978 (nrs. 5-8)

[p. 98]

• Jean Pierre Faye
• Antwoorden aan het kollektief Khnari^1.

(1) Hoe is de overgang in zijn werk gegaan van het Collectif Change naar de ‘mouvement du change des formes’ (de beweging van de verandering van de vormen)?

- Het is een overgang van zoiets als een ‘geheim genootschap’ naar de dynamiek van een internationale beweging die zich vanuit verschillende punten tegelijkertijd verbreidt, op verschillende gebieden, in steeds wijdere kringen.

Aan het eind van 1967 begint het kollektief een eenheid te worden. Twee incidentele feiten werken katalyserend. Een uitwisseling van gedichten tussen Jacques Roubaud en mijzelf (een toevallige ontmoeting tussen Couleurs pliées en Appartenant à). En een kombinatie van kritieken gericht aan het adres van de dominante literaire ideologie: die van de ‘tekst’-kultus, een verschrikkelijk konformisme in het spreken over literatuur zowel van een poststrukturele fraseologie als van een regressieve versie van het strukturalisme ná de Parijse variant van Barthes. In feite worden alleen maar de definities uit het woordenboek toegepast: ‘tekstueel (letterlik) is dat wat overeenkomstig de tekst geciteerd wordt...’

Wat wij toen hebben voorvoeld is een geweldige verplaatsing van het terrein, - die een ideologie met zijn typiese juridisme (dat latinisme zou je kunnen zeggen) van het ‘textuarium’ ver achter zich zou laten. We zouden daardoor niet langer voortgaan in de strakke kaders van de inventarisatie en klassifikatie, maar werken met generaties en transformaties. Niet langer het corpus - maar de katastrofe ‘De enige autoriteit die ontzag inboezemt is die van de katastrofale verandering.’ (Bataille).

Niet langer de textus - maar de genesis, de mor-fogenese. Niet langer de fixatie van het juridisme van het ‘Latijnse’ imperium maar, wagen we te stellen, de dynamiek van de ‘Griekse’ verstrooiing, van de Griekse en Joodse diaspora.

Op dat tijdstip kreeg het voortgaan in de nieuwe ruimte die we wilden verkennen onvermijdelijk haast klandestiene allures. Op een moment dat - en op een plaats waar - het tekstueel strukturalistiese vertoog het aanzien verworven had van een verplichte ideologie moesten we ons, zoals Descartes in zijn tijd, gemaskerd bewegen. Of zoals de arbeidersverenigingen, in de tijd dat Marx in Parijs aankwam, de status handhaven van ‘geheime groep’.

Vanaf de lente van '68 spatte de gesloten situatie van de voorafgaande jaren op wereldschaal uiteen. Ook wij dachten internationaal en de kern van het kollektief zocht een opening naar een bredere beweging die het van alle kanten bevloeide; en we staken reeds onze voelhorens uit naar andere plaatsen en andere taalgebieden.

Maar pas rond 1973/74 werd de aktiviteit van het Collectif opeens één van de plaatsen van een bredere beweging met internationale dimensies. De censuur die in de USA het schokkende boek van Noam Chomsky - Bains de sang^2. - deed verdwijnen, wat voor ons een aanleiding was snel op die uitdaging te reageren, gaf op een konkrete wijze de politieke bindingen aan tussen zijn groep en de onze. In het Centre international van Cérisy gaven vier verschillende groepen gehoor aan de oproep van het Collectif om deel te nemen aan een gemeenschappelijk onderzoek - de groep van de generatieve metriek (van Cambridge) met Halle en Keyser; de groep voor de analyse van het centrale zenuwstelsel; de groep van de psychiatriese kliniek van La Borde; - tenslotte, klandestien en anoniem, de Groupe d'Information sur l'Armée.

1. De vragen van het kollektief Khnari (‘Richting’) werden ons gesteld door André Pagoulatos. Khnari is ontstaan ten tijde van de opstand van de Polytechniese School in Athene in 1973.

2. Noam Chomsky & E.S. Hermann, Counter-revolutionary violence: Bloodbaths in fact and propaganda, a Warner Modular Publication (1973). Warner Modular is een filiaal van de Warner Publishing Company dat zelf weer ondergeschikt is aan de Warner Communications Inc., op zijn beurt weer een onderdeel van het grote konglomeraat Warner Brothers. Toen een direkteur van de Warner Publishing Company hoorde van het boek van Chomsky werd het filiaal van de ene dag op de andere eenvoudigweg opgedoekt zodat het boek wel verschenen is maar in feite nooit de boekhandel heeft gehaald. Na dat geval van censuur hebben Marie-Odile & Jean Pierre Faye het boek in allerijl vertaald en gepubliceerd als ‘Bains de sang’ (Collection Change, Seghers Laffont 1975). Jean Pierre Faye schrijft hierover: ‘Daar waar het privébezit verheven is tot de rang van een heilig principe is het normaal en “legitiem” dat de censuur eveneens privé is, - wat niet belet dat het, voorlopig altans, totaal is.’ (Change 24, blz. 202). (Noot vd Vert.)

[p. 99]

Op hetzelfde ogenblik gingen er, zonder dat wij het wisten, nieuwe ontwikkelingen uit van enkele plaatsen, van Stockholm tot Napels of Milaan, van Tunis tot Praag, van Belgrado tot Zagreb, van revolutionair links in Montreal tot het antifascistiese verzet in Madrid. En terwijl de verborgen samenhangen aan het licht komen, uitgaande van de ‘Manifestation du Collectif’ en van het werk tijdens de zomer van '73, doken in de loop van '74 onverwacht de ‘regressieve varianten’ van de beweging Change op. Een onthutsende ervaring, dat de plotselinge verschijning, na een zekere inkubatieperiode, van de mouvement du change des formes bijna terstond zulk een terugslag verwekte omdat men kennelik niet in staat was te begrijpen wat de inzet was van een konsekwent denken dat zich bezighield met infrastrukturen en onderliggende processen, - dat wil zeggen van een denken in teoretiese zin, in perspektief.

(2) Kunt u het netwerk van teoretiese verwijzingen aangeven voor de mouvement du change des formes?

- Hoewel het beginpunt gelegen is in een verwantschap van de poëzie die we uitwisselden, vonden we elkaar tegelijkertijd in de meest vooruitgeschoven gebieden van een konsekwent denken, in de teorie.

Vanaf het eerste ogenblik was er tegelijkertijd een soepele en intensieve verbinding tussen die twee dimensies van eenzelfde beweging. Soepel, bijna toevallig. Maar plotseling bepalend. Zoals dat het geval was met de verbinding tussen ver uiteenliggende fenomenen als de psychoanalytiese revolutie en de surrealistiese revolutie. Tussen de Husserliaanse fenomenologie en de existentiële literatuur. Tussen het Tsjechiese, Amerikaanse en Lévistraussiaanse strukturalisme en - door bemiddeling van Barthes (die overigens helemaal niets afwist van de hele Cercle de Prague) - de Nouveau Roman, de ‘strukturalistiese roman’ zoals ze wel genoemd is.

In ons geval was het een dubbel onderzoek dat werd ondernomen in het perspektief van het transformationisme - op het gebied van de poëtiek en de algebra bij Jacques Roubaud; op dat van de ideologie en haar topografieën (dat was mijn projekt) - dat strikt parallel schijnt te lopen aan de verkenningen in het schrijven én onafhankelik ervan. Opeens, tegen het eind van 1967, en sterker nog rond 1973/74, kwamen al die nivo's op verschillende punten samen. Zij het in de vraagvorm. Bij de Chomskyaanse problematiek van de transformationele grammatika's^3. voegde zich al zeer snel, vanaf 1970/71, die van de morfogenese (in de zin van René Thom: ‘processen die vormen scheppen of vernietigen’), uitmondend in een teorie van de katastrofen, een teorie van de verandering. Dit onderzoek ontvouwde zich als een ster tijdens de ontmoeting in het Centre international te Cérisy in juli '73^4.. In dat stervormige onderzoek kwamen de verschillende fronten van eenzelfde beweging in het denken tot ontwikkeling: degeneratieve poëtiek (Jacques Roubaud), de generatieve kritiek (Jean Paris), de algemene narratiek van de politieke talen - en ook de analyse van de vertalende operatie (Léon Rebel), of de metrico-fonosyntaxis (Mitsou Ronat).

Vreemd genoeg was ‘Change’ tegelijk dat zoekgeraakte woord uit de poëtiese taal van het Frans (van de ‘Roman de la Rose’ tot Montaigne, van Malherbe tot Jean-Pierre Duprey) en het gangbare woord uit het ekonomies taalgebruik dat als enig woord de essentiële dialektiek van de transformaties van de waarde, die Marx onderzocht heeft, letterlik kon vertalen: de dialektiek tussen change de forme (vormverandering) en change matériel (stofwisseling), Formwechsel en Stoffwechsel (‘change of forms’ en ‘circulation of matter’ in de Engelse vertaling; ‘cambiamento della forme’ en ‘recambio organico’ in de Italiaanse vertaling; ‘smena form’ en ‘véchtchéstvennyi’ in de Russiese vertaling).

Tussen de transformaties van de ekonomiese waarde, als ‘vormverandering’ (Marx), en de transformaties van de taal, als ‘strukturele verandering’

3. Sommige transformationistiese perspektieven zijn in onze ogen niet meer Chomskyaans, bijvoorbeeld de hypotese van de ‘imbrication’ lett. ‘dakpansgewijze opeenstapeling van betekenissen’ (Jacques Roubaud). Cf. Change 24.

4. Changement de forme, révolution, langage, collection 10/18, 1975, 2dl.

[p. 100]

(Chomsky), schemert een centraal raadsel van het denken door zodra het sociale proces en het proces van de taal worden blootgelegd.

De paradoks is - en dat is misschien de kracht van een gedicht - dat sinds 1968 ‘change de forme’ in de eerste plaats de beweging in de poëzie en de taal aanduidt, terwijl het ‘transformationisme’ vooral de beweging in de teorie en het denken aangeeft.

Maar het is een gewapende poëzie die - uit het denken - ontstond.

(3) Wat is de politieke, ideologiese en kulturele betekenis van de beweging?

- Ze kondigt zich aan op 8 januari 1968 in Havanna... De eerste plaats die uitgekozen werd was die van de Cubaanse revolutie. De tweede, in februari '68, was de Unione Culturale in Turijn: één van de zendstations van wat nu voor ons verschijnt als het mondiale revolutionaire jaar, het grote jaar van een uitzonderlike internationale verspreiding. Begonnen met het grote bewonderenswaardige betoog van Castro over de dood van Che tijdens het kultureel kongres van Havanna op 2 januari 1968, en met het Tet-offensief in Vietnam, kan men zeggen dat het zich voortzet tot aan de dood van Allende in september '73, tot aan de bevrijding van Portugal en Griekenland in '74, tot aan de beëindiging van de Vietnamese oorlog in mei '75. Een groot pythagoreïes jaar dat zich uitstrekt over zeven jaar... Het is in die ruimte, en in die tijd, dat onze beweging ontstaat met als vertrekpunt een geïsoleerde kern, of enkele verspreide centra, en uitmondend in een gehele moderne diaspora. Herakleitiese of Odysseïese verstrooing, zou je kunnen zeggen. Die zoals de verstrooiing van het licht door het prisma de snelheden van de taal analyseert: de verspreiding van de diverse versies van het denken.

Want de moderne Odyssee is niet meer helemaal die van Joyce. Het is niet langer alleen maar de Ierse verstrooiing (in het Britse rijk), een verdubbeling van de Joodse verstrooiing, van Virag-Bloom (in het Romeinse rijk). Het is de polymorfe Odyssee van alle versies van de ideologie in de diverse talen van de wereld. Het eidos van de Griekse taal, in het kielzog van de eerste demokratiese revolutie (de Atheense), is de ideologie geworden van de Franse taal in een andere post-revolutionaire periode, die van de tweede demokratiese revolutie (de Franse) - en heeft tenslotte een ironiese vorm gekregen in de ‘Duitse ideologie’ van Marx. De toekomstige Odyssee is een krities epos, een abstrakte epiek, die tot diep in de verhalen van de ideologie snijdt om daaronder de bewegende topografieën ervan te ontdekken, de topologie van een voortdurende transformatie.

De kulturele revolutie, die door Lenin is voorzien, en is beschreven door Karel Teige in Praag, door Wilhelm Reich in Wenen en Berlijn, en in Azië tot ontplooiing gebracht door de Chinese revolutie en de Vietnam revolutie - deze laatste in de versie van een ‘ideologiese en kulturele revolutie’ -, die kulturele revolutie moet nu gezien worden in een mondiaal perspektief.

Dat is de ‘mouvement du change des formes’ die zich onder onze ogen verspreidt, en waarvan wij de talen en het denken moeten opsporen.

(4) Wat is de ekonomiese positie van uw tijdschrift binnen de uitgeverij die het publiceert? Wat zijn de kontradikties binnen het kapitalistiese ekonomiese systeem?

- Het kollektief heeft in het begin geen ‘tijdschrift’ gepubliceerd maar kollektieve boeken. Dat was oorspronkelik de afspraak met de eerste uitgever. Maar de weerslag van het inflatieproces op de boekenmarkt had tot gevolg dat de prijs van die uitgaven snel sterk zou stijgen. Vandaar dat wij de formule van een ‘tijdschrift’ hebben aangenomen al zou ons dat vervreemden van een uitgeverij die trouwens (voorlopig?) in belangrijke mate de plaats bij uitstek was geworden voor de tekstualistiese ideologie. Het belangrijkste is geweest dat we gedurende enkele jaren de beschikking hadden over een volledige vrijheid van publikatie in een kader waar de censuur geen kans heeft. Dat is de reden waarom, na 1971, bij de uitgevers van de ‘Poètes de la Commune’ en van de grote ‘Histoire de la Commune’ jonge revolutionaire schrijvers hebben kunnen verschijnen die overal elders verboden en geweigerd werden: Jean-Claude Montel, Danielle Collobert enz.

[p. 101]

In de jongste konjunktuur van het kapitalisme, een diepgaande ekonomiese depressie (van blijvende aard of niet), ontstaan er nieuwe moeilijkheden bij het publiceren. Volgens ons kunnen die nieuwe obstakels nog uit de weg worden gegaan door een strategie van verspreiding. De publikatie van ‘Change-suite’ als pocketboek. Kollektieven van ‘Change-lutte’ bij uitgeverij François Maspéro. Van de reeks ‘langue’. (En binnenkort ‘Changeerrant’.) We mikken op oplossingen die te vergelijken zijn met een schrijverskoöperatie zoals reeds eind 1968, op initiatief van het kollektief en zijn vrienden, door de Union des écrivains is geprobeerd.

De grote krises van het kapitalisme die zich elke vijftig jaar voordoen zijn telkens een uitdaging geweest voor het schrift en de grafiese kunsten. Tijdens de grote krisis van 1825-29 werd de drukkerij Balzac failliet verklaard wat de aanzet heeft gegeven tot de Comédie humaine. In de krisis van 1873-79 werden de kunstmarkt en de faciliteiten van de schildersgalerijen beperkt waardoor enkele schilders gedwongen werden bij elkaar te komen in de ateliers van de fotograaf Nadar waar ze de verzamelnaam ‘impressionisten’ kregen. De krisis van 1929-39 als gevolg van de opkomst van het nazisme dreef Brecht in ballingschap en heeft geleid tot de uitvinding van het ‘epies teater’.

Wat zal het weerwoord zijn, of de dialektiese terugslag, van het schrift en van de poëzie tegenover de huidige depressie van het kapitalisme? Een open vraag.

(5) Welke verpanden ontwikkelen zich tussen de beweging Change en de progressieve en revolutionaire beweging in Frankrijk?

Het is tegenwoordig in Frankrijk mode om laatdunkend neer te kijken op wat men etnocentristies ‘‘Mei 68’ noemt. Maar het jaar '68 is niet alleen de ‘‘Franse mei’: het bestaat uit twaalf maanden, twaalf mondiale maanden. Wat er gebeurde in Cuba en Praag in januari, in Vietnam in februari, in Tunis en Warschau in maart, in Brazilië in april, in Berlijn op de eerste mei, in Peking in augustus, in Montreal gedurende de hele zomer en herfst, in Mexico in oktober - dat alles bij elkaar behoort tot de beweging van de geschiedenis. In Frankrijk hebben de maanden mei en juni de ‘krachtigste stakingsbewegingen in de wereldgeschiedenis’ (Althusser) te zien gegeven. Het is de mondiale ontplooiing van de studentenbewegingen in het jaar 1968^5. die bij voorbaat de diktatuur van de fascistiese kolonels in Griekenland veroordeelt en de opstand aankondigt van het Polytekhnikon in Athene enkele jaren later.

Met die ontwikkeling zijn wij sinds de eerste dagen van het jaar '68 nauw verbonden. Paradoksaal genoeg bevond ik mij de eerste dag van de ‘mei-barrikaden’ in Leningrad op zoek naar de route die door Lenin gevolgd werd tussen de kamer van Fofanova in de wijk van Vyborg en het Smolny-instituut aan de overkant van de Neva. Tegelijkertijd waren enkele leden van het toekomstige kollektief bezig een barrikade te bouwen, tegen de politieke ordes in. Tegen het einde van de ‘meibeweging’ kreeg ik uit Peking wonderbaarlik preciese en getransformeerde beschrijvingen van de laatste barrikaden die wij eigenhandig hadden gebouwd. Van over de gehele wereld werden aktieve of gevaarlike versies doorgegeven van wat onder onze ogen plaats greep.

De revolutionaire strategie van de verstrooiing in tijden van repressie en teruggang manifesteert zich in de nauwe betrekkingen die er zijn aangeknoopt met de strijd van de gastarbeiders in Frankrijk, voornamelijk geleid door de Mouvement des Travailleurs Arabes (MTA), tot zelfs een grote staking in september '73 die zij organiseerde. En ook met de aktiviteiten (organisatie en kritiek) van de Groupe d'Information sur l'Armée (GIA), die geleid hebben tot een veroordeling tot gevangenisstraf tijdens het proces van Bordeaux (juni '75).

Meer in het algemeen zie ik de horizon van de

5. In de USA is het de krachtige druk van de ‘Peace Movement’, met haar hoogtepunt tussen 1968 en 1970/3, die de stemming over de militaire kredieten tegenhoudt, het Pentagon tot een steeds meer inflatoire financiering van de oorlog dwingt en op die manier in zijn ekonomiese basis (zoals Noam Chomsky het nadrukkelik stelde tijdens zijn konferentie bij Marie Jolas in Parijs in oktober 1975) de voorzetting van de imperialistiese eskalatie in Vietnam blokkeert.

[p. 102]

beweging Change als de eenheid van de arbeidersbeweging en de kulturele revolutie, opgevat in de betekenis van zojuist. Een eenheid waaraan onophoudelijk gewerkt moet worden, door vrijelijke kritiek, door het opsporen van de voortdurende verplaatsingen van de ideologiese basis. Door het zien van al die transformaties.

Change de forme, verandering van de vorm, trans-formatie: het woord ‘vorm’ krijgt een geladenheid die men, buiten elk Latijns juridisme, aantreft in zijn ekwivalenten van de Griekse taal en in de krachten van haar denken.

Poëzie denken politiek - unieke figuur met drie bladeren.

In de lente van 1971 had president Allende in Santiago een internationaal kultureel kongres bijeen willen roepen. Na september 1973 hebben we overwogen het projekt weer op te vatten in de vorm van een permanent Kongres van Santiago dat zich voortdurend zou verplaatsen tussen Parijs en Rome, Athene en Londen, Stockholm en Wenen: een instantie van antifascistiese, antirepressieve strijd die de werkers van het schrift verenigt tegenover de onderdrukkingsapparaten en de werktuigen van de censuur. De mouvement du change des formes is het transparante beeld, in het schrijven en in het denken, van wat dat internationale bevrijdingsfront zou zijn.

juli 1975

(naar de versie in Change 25)