Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1978 (nrs. 5-8)

[p. 96]

• Change
• Ingeleid en vertaald door Jean Deman

Welke was de noodzaak die geleid heeft tot de oprichting van het Collectif Change?, dat is de vraag die hier als inleiding wordt gesteld. Het kollektief ontstaat in eerste aanzet voor een groot deel uit de groep Tel Quel, en tegelijkertijd tegen diezelfde groep. Het tijdschrift Tel Quel wordt in 1960 opgericht met als hoofdfiguur Philippe Sollers. Startblokken zijn: de ‘Nouveau Roman’ en het strukturalisme zoals het op dat ogenblik wordt gezien door Roland Barthes (‘L'activité structuraliste’). Onder hen die in de loop van de jaren het tijdschrift helpen opbouwen vinden we Jean Pierre Faye en Maurice Roche die beiden (samen met Jacques Roubaud, Jean-Claude Montel en Jean Paris) in 1968 de basis leggen voor het Collectif Change. Trouwens, ongeveer iedereen die later zal behoren tot het eerste kollektief heeft op één of ander ogenblik wel meegewerkt aan Tel Quel. In het decennium van zijn oprichting zal Tel Quel voor de nieuwe literatuur in Frankrijk blijken de belangrijkste groep te zijn wat betreft de praktijk van het schrijven en haar teorie. Waar dan, ligt de breuk tussen Tel Quel en Change - wanneer en waarom?

We schrijven eind 1967, begin 1968. De breuk is, dunkt me, drievoudig: op het vlak van de taalteorie, de schrijfpraktijk en de politiek. Drager ervan is in de eerste plaats Jean Pierre Faye omdat hij aan de ene kant nog behoort tot Tel Quel wanneer hij aan de andere kant reeds (verborgen) werkt aan de oprichting van het Collectif Change.

- Jean Pierre Faye: ‘Zij die in 1959 in Parijs spraken van het ‘strukturalisme’ in verband met de ‘Nouveau Ronman’ wisten ronduit niets af van de ware oorsprong van de strukturele taalkunde, dat wil zeggen van de rigorisiteit van de Praagse Linguïstiese Kring in zijn ‘Tesen van 1929’. Daardoor sneden zij de ‘strukturalistiese aktiviteit’ af van haar levende grondslagen, en van het teoretiese élan waarmee Roman Jakobson haar zou uitbouwen. Het betekende vooral dat ze opgesloten raakten in wat we haar verminkte of regressieve variant kunnen noemen: de klassifikatie, de taksonomie, de inventarisatie van het ‘corpus’. De doktrinairen uit het begin van de Nouveau Roman en van de strukturalistiese aktiviteit zullen zeer snel de gevangenen worden van de ‘klassifikators’ (de ‘wellust van de klassifikatie’) of de ‘katalogisators van het plezier’ - het plezier van de ‘Tekst’ inbegrepen.’ (Change 18, blz 7-8).

Het Collectif Change zal dan ook vanaf zijn eerste uitgaven de lijnen met het oorspronkelike strukturalisme weer opnemen, door de publikatie van teksten van de Russiese formalisten, de volledige herdruk van de ‘Tesen van 1929’, door aan te knopen bij Roman Jakobson (mouvement créateur du structuralisme). Vanuit Jakobson komt het kollektief tot zijn geniale nakomeling: Noam Chomsky, en de transformationele taalkunde. Daarbij komt het er niet langer op aan de gegevens aan de oppervlakte van de tekst in tabellen onder te brengen, maar wel: het kreatieve dieperliggende proces bloot te leggen dat de oppervlaktestrukturen van een tekst genereert.

- Jean Pierre Faye: ‘Nu is het fundamentele begrip minder de ‘struktuur’ dan wel de ‘kreativiteit’: de kreativiteit die de strukturen (beheerst door regels) verandert, en de kreativiteit die de regels zelf verandert.’ (Change 24, blz. 71).

-Jean Pierre Faye: ‘Naar aanleiding van een manuskript dat hij (Alain Robbe-Grillet) aan mij gevraagd had, zei hij: ‘ik zie de struktuur niet, ik zie enkel bewegende massa's.’ Het deed me heimelijk genoegen dat te horen, omdat ik wist dat hij zijn ‘strukturen’ wilde. Maar het is die beweging van de massa's, onder het verhaal, waar het voor mij op aankwam.’ (Change 24, blz. 84).

Het is begrijpelik dat de verschillende visies op het strukturalisme -de ene bewegend, de andere gestold - op gelijksoortige wijze hun weerslag vinden in de schrijfpraktijk. Nemen we de roman Battement (1962) van Jean Pierre Faye, en de boeken Drame (1965) en Nombres (1967) van Philippe Sollers. In Battement gaat het om een harteklop in de sintaksis van het verhaal: klopping van de eerste en de derde persoon, van de verleden en de tegenwoordige tijd. In de romans van Philippe Sollers wordt die harteklop geïmiteerd als een

[p. 97]

rekensommetje. Drame is samengesteld uit vierenzestig ‘gezangen’ die elk verwijzen naar één van de vierenzestig vakjes op het schaakbord. De ‘gezangen’ zijn afwisselend geschreven in de eerste en de derde persoon zoals op het schaakbord de witte vakjes de zwarte afwisselen. Nombres is gebaseerd op de formule (1 + 2 + 3 + 4)² = 100. Het boek bestaat bijgevolg uit honderd fragmenten afwisselend geschreven in de verleden tijd (de sekwensies 1/2/3) en de tegenwoordige tijd (de sekwensies 4). Een volgend boek is dan weer opgebouwd naar de figuur van een kubus, enz.

- Jean Pierre Faye: ‘Wat wij (...) probeerden op het vlak van het verhaal - de roman - werd al heel gauw geïmiteerd... Maar het gebeurde uitgerekend om er een ‘literair strukturalisme’ van te maken: een soort vierkant bord met vierenzestig of honderd vakjes. Jullie weten het nog wel, in die vierenzestig vakjes alterneren de ‘hij’-stukjes en de ‘ik’-stukjes - en in die honderd vakjes volgen de stukjes in de verleden tijd en de stukjes in de tegenwoordige tijd elkaar op. Waarom niet? Maar het was een (minderwaardige) imitatie van een poging... Waarin ik geprobeerd heb de wisseling ik/ hij te verbinden met de wisseling verleden/tegenwoordige tijd. Met die koppeling beoogde ik geen dekoratief effekt, ‘een effekt van tabellen’; wat ik ermee wou bereiken was het proces de verborgen vooruitgang tussen gebaar en taal, die de handeling zelf zou voortbrengen - ende laatste woorden, voor het laatste gebaar. Het ging er dus helemaal niet om het (eindige) aantal sekwensies te tellen. Misschien, als ik ooit voor langere tijd in de gevangenis zit, zal ik ze voor de aardigheid eens tellen... Maar het is de battement, de klopping van die sekwensies die, tot aan de eindige dood, een prakties oneindige reeks produseert.’ (Change 24, blz. 67).

Middenin de Algerijnse oorlog verkondigt Tel Quel de politieke afzijdigheid van de literatuur opdat zij niet beïnvloed zou worden door ideologiese imperatieven. (Later zal Tel Quel een dogmatiese marxisties-leninistiese lijn volgen om na de dood van Mao te kokketeren met de irrationalistiese machtsfilosofie van de ‘Nouveaux Philosophes’.)

Change integendeel stelt van meet af aan dat elke beweging in de taal (en in het denken) duidelijk gebonden is aan een politieke strijd, voor het Collectif Change: de beweging van het jaar '68.

- Jean Pierre Faye: ‘Elke beweging in de taal (...) is onmiskenbaar verbonden met een revolutionaire schok in de geschiedenis. De Oktoberrevolutie en de revoluties van de Spartakusbeweging voor de ‘surrealistiese Revolutie’. Het antifascistiese verzet voor de ‘geëngageerde roman’. Het Verzet in de Algerijnse oorlog en de antikolonialistiese strijd voor de ‘Nouveau Roman’. De internationale revolutionaire beweging van het jaar '68, de solidariteit met de Cubaanse revolutie, met de strijd van het Vietnamese volk, met het revolutionaire proces in Chili, voor de beweging voor de ‘verandering van de vormen’ waarvan het perspektief zich aankondigt, vanaf januari '68, in de Déclaration gedaan in naam van het Collectif Change te Havana.’ (Change 18, blz. 18).

- Jean Pierre Faye: ‘De macht is aan het eind van het geweer, maar ze is ook aan het eind van het verhaal. (...) Mao heeft misschien zelf geen schot gelost maar hij heeft het verhaal van de revolutie georganiseerd. Elke ochtend gedurende de revolutionaire oorlog werd het verhaal opnieuw verteld aan de soldaten, en dat was niet het geval in het vijandelijke kamp.’ (Change 24, blz. 87).

april 1978

De beweging voor de verandering van de vormen: Jean Pierre Faye Jacques Roubaud Jean Paris Paul Louis Rossi Léon Robel Mathieu Bénézet Jean Claude Montel Saul Yurkievich Didier Pemerle Geneviève Clancy Bernard Noël Danielle Collobert Claude Royet Journoud Mitsou Ronat Joseph Guglielmi Philippe Boyer Gérard de Cortanze Agnes Rouzier...