Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1978 (nrs. 5-8)

[p. 103]

• Jacques Roubaud
• Enkele tesen over poëtiek (I)
Werknotities voor het Cercle Polivanov mei-juni 1969

(i) Transformationale taalkunde en literatuurteorie

1.1. De aanzienlike omwenteling die de generatieftransformationele teorie teweeg heeft gebracht in onze taalopvatting begint, vijftien jaar na de publikatie van Syntactie Structures^1., nu ook merkbaar te worden in de disciplines die belang hebben bij de ontwikkeling van de taalkunde. Op dit moment, vooral sinds de uitgave van Chomsky en Halle's basiswerk The sound pattern of English^2., lijkt het duidelijk dat de transformationele teorie in die paar jaar het vroegere polemiese en programmatiese stadium achter zich heeft gelaten en nu komt met overtuigende uitwerkingen. Ze heeft afdoende bewezen de hindernissen te kunnen overwinnen die zij zelf door haar ambitieus program had opgeroepen, ze heeft (soms belangrijke) wijzigingen aangebracht die noodzakelijk waren vanwege de tegenvoorbeelden die ten aanzien van bepaalde uitgangshypotesen naar voren werden gebracht; of ze heeft nieuwe begrippen ingevoerd die overtuigender en algemener zijn dan de vorige.

1.2. Het wisselende vormkarakter van de teorie, eigen aan alle wetenschappelike teorieën die zich snel ontwikkelen, stelt natuurlijk de taalkundige voor problemen en zeker de specialist uit andere disciplines als hij van haar ontdekkingen gebruik wil maken. Men mag evenwel aannemen dat zowel de psychologie als de psychoanalyse, zowel de antropologie als de literatuurteorie in de nabije toekomst veel profijt kunnen hebben van een konfrontatie met de nieuwe gezichtspunten in de richtinggevende wetenschap, de taalwetenschap. Het is bijna een eeuw geleden dat de duitse wiskundige Dedekind naar aanleiding van de ontdekkingen van Georg Cantor schreef: ‘Uit het paradijs dat Cantor voor ons heeft geschapen zal niemand ons verjagen.’ Toen ging het over de verzamelingenleer. Er zijn redenen om aan te nemen dat hetzelfde oordeel van toepassing is op het werk van Chomsky.

1.3. Het gebruik van de Chomskyaanse teorie voor de bestudering van literaire teksten is van betrekkelijk recente datum en is nog maar nauwelijks ontwikkeld. Het eerste (metodologies) belangrijke artikel in die richting is dat van Richard Ohmann, Generative grammars and the concept of literary style^3. uit 1964. Meer recente bijdragen zijn betrekkelijk zeldzaam, lopen kwa onderwerp uiteen en wellicht nog meer wat hun metoden betreft. Het nieuwe van de betreffende taalkundige teorie, de grote kompleksiteit van begrippen en de snelle ver-anderingen die de teorie ondergaat werken duidelijk remmend op het verschijnen van een Chomskyaanse kritiek. De aarzeling en terughoudendheid om zich op een terrein te begeven dat zij niet als het hunne beschouwen - kenmerkend voor Chomsky zelf en vele vertegenwoordigers van zijn school - hebben eveneens een rol gespeeld.

1.4. Ik geloof evenwel dat er gegronde redenen zijn voor die bestaansmoeilijkheid van een transformationele literatuurteorie; deze hebben betrekking op de onderliggende vraag: welke verbanden zijn er mogelijk tussen een literatuurteorie en een taalteorie, of anders gezegd: wat is de status van de literatuurwetenschap in en ten opzichte van de taalkunde? Die vraag is eigenlijk een bizonder geval van één van de hoofdvragen waarvoor zowel de kritiek als de literatuur (wat overigens vaak hetzelfde is) zich momenteel gesteld ziet: kan men (en hoe?) de verbindingen tussen literatuur en taal funderen, situeren en ekspliciteren? Ook als men een generatief standpunt inneemt ten aanzien van de struktuur van de taal (langage) of van enigerlei natuurlijke taal (langue, taalsysteem), is men nog volstrekt niet ontslagen van de verplichting om een antwoord te geven op deze vragen (hoewel een dergelijke keuze ongetwijfeld oodzakelijk zal lijken voor een operatief antwoord). Met andere woorden: een transformationele literatuurteorie kan niet betekenen dat begrippen afkomstig uit de taalkunde op een mechaniese manier worden overgeplant naar een ander gebied. Er is geen enkele reden te veronderstellen dat daar regels gelden die fundamenteel gelijkvormig zijn aan de regels die de semantiek, syntaxis en fonologie van een taal beheersen.

1. Noam Chomsky, Mouton, 1957.

2. Harper and Row, 1968.

3. Word, 1964, XX, blz. 423-439.

[p. 104]

1.5. We zullen hier geen overzicht of kritiek geven van de belangrijkste onderliggende teoretiese vooronderstellingen van de weinige pogingen tot een generatieve kritiek die er bestaan^4.. We willen ons beperken tot één voorbeeld: de grammatika van de poëzie van Bierwisch-Bezzel^5.. De teoretiese punten die beide auteurs gemeenschappelijk hebben zijn in grote lijnen de volgende: ze veronderstellen het bestaan van twee talen; de gewone taal, die van de kommunikatie, en de poëtiese taal; en vervolgens dat die twee talen weliswaar met elkaar verbonden zijn maar onafhankelijk van elkaar bestudeerd en geanalyseerd kunnen worden. Een poëtiek moet zich ten doel stellen (Bezzel)een grammatika van de poëzie te beschrijven die de uitdrukking zal zijn van de poëtische kompetentie (Bierwisch), waardoor zij niet alleen de mogelijkheid biedt poëtiese teksten te beschrijven maar bovendien het poëtiese van het niet-poëtiese te onderscheiden, zoals de generatieve grammatika het grammatikale van het niet-grammatikale onderscheidt. Met de Chomskyaanse syntaxis als model voor de poëtiese grammatika beoogt Bierwisch een techniek die de mogelijkheid biedt om een poëtiese uitdrukking te onderscheiden van een niet-poëtiese (Entscheiding-algorithmus), en kent hij daaraan zelfs de taak toe een ‘schaal van poëticiteit’ op te stellen.

Wij zullen daarentegen een heel andere richting inslaan.

4. Cf. Henri Meschonnic, ‘Pour la poétique’ in Langue française nr. 3 1969, blz. 14-31.

5. Manfred Bierwisch, ‘Poetik und linguistiek’ in Mathematik und Dichtung, red. Helmut Kreuzer en Rul Gunzenhauser, München, 1967, blz. 49-65. Chris Bezzel, ‘Some problems of a grammar of modern German poetry’ in Foundations of Language, 5, nr. 3, blz. 470-487.

(2) Poëtiek en taal

2.1. Onder poëtiek zullen we hier de studie verstaan van de verbanden tussen literatuur en taal. (Het gaat om een voorlopige en partiële definitie van het objekt van de poëtiek.) Op een bepaald ogenblik verschijnt de ‘literatuur’ als een gegeven verzameling teksten, en de praktijk en de teorie van hun schriftuur en van hun lektuur. Een eksakte definiëring van die termen is het objekt van de literatuurwetenschap waarvan de poëtiek slechts een onderdeel is. Men kan opmerken dat de definitie van de biologie als wetenschap van het leven, van haar objekt als studie van levende wezens, eveneens volstrekt tautologies is; het onderzoek naar nauwkeurige kriteria om het levende van het nietlevende te onderscheiden maakt van de definitie van het levende het objekt zelf van de biologie zoals haar geschiedenis ruimschoots aantoont. Hetzelfde geldt voor de literatuurwetenschap, de wetenschap van literaire teksten. En ook daar zullen vroeg of laat zowel de klassifikaties, de taxonomiese aktiviteiten die de eerste ontwikkelingen van een wetenschappelijke discipline begeleiden als de beginselverklaringen vervangen worden door wetenschappelijke operatieve metoden.

2.2. We zullen herhaaldelijk de termen poëzie en poëtiese teksten gebruiken; we spreken ons niet uit over de historiese status en de algemene geldigheid van het traditionele onderscheid tussen ‘poëzie’ en ‘proza’. Daar wij verbanden trachten te leggen tussen literaire teksten en taal, met het oog op een poëtikale funktie van de literatuur, is er geen speciale plaats meer voor dat onderscheid (dat momenteel zo'n beetje overal heftig afgewezen wordt, zij het meestal om redenen die ik graag ‘metafysies’ zou willen noemen).

2.3. Nemen we ter vergelijking de volgende zin van Roland Barthes (uit het voorwoord bij de herdruk van Le degré zéro de l'écriture^6.:

a) Le discours de l'écrivain dit ce qu'il dit mais aussi qu'il est littérature, (het vertoog van de schrijver zegt wat het zegt maar ook dat het literatuur is), een uitspraak die wij willen plaatsen tegenover een uitspraak van John Thompson (over het ‘jambiese vers’):

b) Whatever else I may be talking about, I am talking also about language itself, (waarover ik verder ook moge spreken, ik spreek ook over de taal zelf).

Zonder de geldigheid te willen betwisten van uitspraak (a) (altans binnen zekere grenzen) plaatsen

6. Parijs, Gonthier, 1968. (De nulgraad van het schrijven, A'dam 1970).

[p. 105]

wij ons vooreerst in het perspektief van uitspraak (b).

2.4. Met andere woorden: de literatuur spreekt over de taal. De literatuur spreekt slechts over iets anders, ‘zegt wat zij zegt’, wanneer ze spreekt over de taal. Dat is voor ons een centraal punt; wanneer we dat principe aannemen kunnen we datgene definiëren wat we als het ‘formalistiese’ gezichtspunt in de literatuurteorie zullen aanduiden (‘formalisme’ geheel relatief uiteraard).

Maar het is voor ons niet minder belangrijk te konstateren dat de literatuur alleen over de taal spreekt wanneer ze over iets anders spreekt; en dat ‘iets anders’ (‘wat ze zegt’) is nu juist het werk van de taal waarvan de essentiële funktie niet is over zichzelf te spreken. De literatuur spreekt over de taal wanneer ze over iets anders spreekt, maar ze spreekt alleen over iets anders wanneer ze over de taal spreekt; dat kan niet van elkaar worden losgemaakt.

2.5. Wat zegt literatuur over taal? Ze zegt, ze spreekt over wat de taal zegt over iets anders: over het wat en ook over het hoe.

2.6. En dat dwingt een onderscheid te maken tussen literatuur en taalwetenschap; tussen literatuur en literatuurwetenschap: literatuur spreekt zoals linguïstiek over taal; maar als de linguistiek over iets anders spreekt, dan is dat altijd pas in de tweede plaats; om dezelfde reden is de literatuurwetenschap - de geweldige reducerende dromen ten spijt - geen literatuur. Als de literatuur spreekt over zichzelf, dan is het over wat de literatuur zegt over de taal: over het ‘wat’ en ook over het ‘hoe’.

(3) Enkele tesen

3.1. Wij willen hier enkele tesen over poëtiek formuleren zonder dat we ook maar enigszins beweren dat we tot omvattende eksplikaties in staat zijn of een uitputtende beschrijving kunnen geven van het gebied. We geven geen universeel antwoord op de vraag ‘wat is literatuur’ noch op alle andere vragen in die orde. We beweren alleen maar iets, en dat is tevens onze eerste tese.

(DEF) Voor elke definitie van literatuur die wordt voorgesteld bestaat een tegenvoorbeeld.

Die tese kunnen we nog sterker formuleren, namelijk als volgt:

(DEF)′ is er een (positief of negatief) kenmerk van literatuur waarvan beweerd wordt dat het universeel is; het is mogelijk een (literaire) tekst te schrijven die dit ontkent.

3.2. De tesen (DEF) en (DEF)′ behelzen bijvoorbeeld beweringen van het volgende type:

‘er bestaat geen poëzie zonder beelden’ enz.

Uiteraard zullen we onmiddellijk uitspraken formuleren die net zo universeel zijn als de voorafgaande. Maar daar moet men geen al te grote tegenspraak in zien. Vergelijkenderwijs moeten de tesen die we voorstellen beschouwd worden als axioma's van een teorie. We willen weten wat de konsekwenties ervan zijn. Het probleem van de rechtvaardiging van die tesen, die hoe dan ook slechts tot konklusies met een relatieve geldigheid (zie DEF)′ kunnen leiden, moet in dat perspektief worden behandeld. Het ligt volstrekt niet in onze bedoeling dat hier te doen. We denken niet dat het gebied van de samenhang van enkele van onze uitspraken geen deel uitmaakt van het stelsel, maar we onthouden ons ervan over dat onderwerp een tese naar voren te brengen.

3.3. De tese (P).

Onze sentrale tese is deze:

(P) alle literatuur is geheugen, en kode, van een taal (langue), en van de taal (langage).

Deze tese vraagt om een toelichting. We maken hier een dubbel onderscheid. Het eerste is het bekende onderscheid tussen langue (een taal, een bepaalde taal: het Frans...) en langage, een universeel gegeven van menselijke samenlevingen (of altans met veel ruimere grenzen).

Tese (P) is dus vooreerst zo te verstaan:

Literatuur is geheugen, en kode; niet alleen van één afzonderlijk taalsysteem (de Engelse literatuur van het Engels, de Javaanse literatuur van het Javaans, de Japanse van het Japans...) maar ook van de taal en van de regels en manieren waarop ze funktioneert. Parallel daaraan maken we met de termen geheugen en kode een onderscheid tussen de twee funkties die we aan de literatuur toekennen als definitie en identieke konservering; van het objekt langue (resp. het objekt langage) aan de ene kant (een globale funktie die we aanduiden met ge-

[p. 106]

heugen); definitie, identieke konservering van de mechanismen van een langue (resp. langage) aan de andere kant, een funktie waarvoor we, bij gebrek aan beter, de term kode voorstellen (het uiteenlopend gebruik van de term kode is hinderlijk, - bij sommigen, zoals in de informatieteorie, is het precies en zeer nauw omschreven, bij anderen is het vaag zoals bijvoorbeeld in de strukturele linguïstiek).

Door een sterke toegevoegde verschuiving (zoals vele onderscheidingen betreurenswaardig, maar we kunnen strikt genomen geen uitspraken doen zonder grenzen te trekken) specificeren we voorlopig de term ‘geheugen’ als semantiese bewaring en determinatie, en de term ‘kode’ als bewaring en determinatie van de formele regels op verschillende nivoos van de taal (klanken en zinnen, ritme, vertoog, enz.)

3.4. Tweede toelichting bij de tese (P) of' ongeveer hetzelfde met andere woorden’.

De literatuur heeft een dubbele relatie met taal: literatuur gemaakt uit taal spreekt (wat zij verder ook moge zeggen) over die taal in die taal. Van een taal wordt door haar - om het over te dragen - datgene vastgelegd wat haar onherleidbare originaliteit uitmaakt, wat haar van de andere afzondert, de bizondere unieke kenmerken van haar klanken, van haar syntaxis...; en ook wordt door haar vastgelegd wat op een gegeven ogenblik in de maatschappij die zich van die taal bedient als kommunikatiemiddel, de neiging heeft bewaard (of verborgen) te blijven en een spoor wil achterlaten.

Van nature vormt de literatuur een fundament; zelfs ten koste van sterke veranderingen in haar organisatie en in haar middelen, tracht zij altijd, in elk tijdvak, rekenschap af te leggen van wat in het objekt ‘taal’ (langue) veranderd is omdat het nieuwe wil verschijnen.

Tegelijkertijd, als het waar is dat er stabiele wetten bestaan inzake het funktioneren van de taal, ondanks de oneindige variëteit van talen en hun niet minder oneindige beweging in de tijd, kan men naar het schijnt gemeenschappelijke kenmerken ontdekken in de wijze waarop die in de loop der eeuwen in de literatuur van die talen weerspiegeld zijn. Die middelen ontdekken, hen indelen alnaargelang hun rol en hun akties, daar ligt al een taak voor de poëtiek.

3.5. Basisaxioma's.

Door de tese (P) gaan we veel verder dan alleen een verbinding vast te stellen tussen literatuur en taal. Die relatie, die band, is een rol van de literatuur, één van haar bestaansvoorwaarden, één van haar funkties; we trachten elk van die formele kenmerken te interpreteren in dat perspektief.

Bovendien hebben we beweerd dat het gaat om ‘alle literatuur’. Zonder alles weer overhoop te halen wijzen we hier twee tesen aan die we basis-axioma's zullen noemen; de centrale tese (P) kan beschouwd worden als de konsekwentie van deze tesen:

Tese (F₁ (Eerste basisaxioma): de taal bestaat niet zonder de literatuur.

Tese (F₂) ieder taalsysteem heeft een literatuur.

We kunnen het ook als volgt formuleren:

(F₁′) de literatuur is een bestaansvoorwaarde van de taal.

(F₂′) de literatuur van een taal is een bestaansvoorwaarde van dit taalsysteem.

De tesen F₁ (- i = 1,2 = j = ,′) zijn sterker dan de tese (P) die enkel een afhankelijkheidsrelatie veronderstelt van een literatuur tot de langue die ze uitdrukt en waardoorheen ze iets zegt over de langage. Verondersteld wordt dat de afhankelijkheid hier wederkerig is.

We zullen geen bewijzen leveren, en we zullen ook verder geen kommentaar geven op de tesen, om te voorkomen dat we hier door een ‘teruggang tot in het oneindige’ terecht komen in de weinig betreden gebieden van een teorie van de verandering.