Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1978 (nrs. 5-8)

[p. 145]

diskussie, kritiek, korrespondentie
Terras

• Clifford Geertz Jr.
• Een brief

Geachte Redakteuren,

Na een studieperiode onder prof. M. Beekman in Boston, Mass., heb ik me, nu vierjaar geleden, als enigszins bejaarde student in de nederlandse taal en letteren in uw kleine maar vriendelijke land gevestigd. De bewoners zijn vriendelijk, inderdaad, maar ook lichtgeraakt en opvliegend, vooral waar het beuzelarijen betreft. Toch ben ik dankbaar en geenszins ontevreden. Het kontakt met de taal en cultuur van mijn voorouders is niet tegengevallen en dankzij een beurs en geluk bij de vrouwen ben ik in staat mij grotendeels aan mijn passie voor poëzie te wijden. Natuurlijk heb ik me zo spoedig mogelijk op de hoogte gesteld van de belangrijkste ontwikkelingen van de oude en moderne nederlandse literatuur, en die van de poëzie in het bijzonder. Hoewel ik deze brief in mijn moedertaal schrijf (dingen die ons ter harte gaan drukken we immers het beste uit in ons eigen idioom) kost het lezen van uw dichters en prozaschrijvers mij niet veel inspanning meer. Het is me daarbij opgevallen dat er uit allerlei reacties op hun werk vaak zo'n pressimistische en vooral vooringenomen toon opstijgt. Misschien is het beter te spreken van een gebrek aan onbevangenheid [open-mindedness]. Uitzonderingen daar gelaten schijnt men voortdurend op volstrekt ondergeschikte punten op het binnenhalen van het eigen gelijk uit te zijn. Zulk een gelijk wordt in vele gevallen gekoppeld aan zaken die wezensvreemd zijn aan de poëzie zelf. Als het werk in kwestie de commentator koud laat, geeft hij het niet terug aan zijn redaktie, maar konstateert hij - innig tevreden met zichzelf - dat het aan hem niet besteed is (‘van mij hoeft het niet’) en dus niet goed kan zijn. Die reacties (‘het is allemaal niks wat er op dit ogenblik verschijnt’) zijn doorgaans gespeend van enige visie op de situatie als geheel en

[p. 146]

staan in schrille tegenstelling tot wat er in de buitenlandse essayistiek gebeurt. Ik weet dat ook daar de zuurpruimen, de halve en gemankeerde dichters staan te popelen om van leer te trekken, maar ze komen in pers en publiciteit minder gemakkelijk aan bod dan hier, waar zo ongeveer iedereen publiekelijk en onder applaus zijn artistieke winderigheid kan ventileren. Maar eerlijkheid gebiedt mij op te merken dat ook elders lang niet alles koek en ei is. Zo heeft de dichter Robert Bly onlangs in The Nation (22 april 1978) scherpe kritiek geoefend op de situatie in de Verenigde Staten na de verdwijning van het New Criticism. In zijn artikel ‘Where have all the critics gone?’ konstateert hij dat het land enerzijds geen poëziecritici van betekenis meer heeft (d.w.z. mensen die op vruchtbare wijze hun intelligentie in dienst willen stellen van een uitgesproken manier van kritiseren), en de lezers, anderzijds, karrevrachten mediokere poëzie geprezen zien worden alsof zij en ook de dichters zelf er niet mee gebaat zouden zijn af en toe ‘met de rug tegen de muur’ gesmeten te worden. Hij stelt de opkomst van een slappe, op wederzijdse adoratie gebaseerde poëziekritiek vast, waarvoor in sterke mate de ‘poetry-workshops’ aan de amerikaanse universiteiten verantwoordelijk zijn. Deze werkplaatsen hebben op geen enkele wijze ‘revolutionaire poëzie’ voortgebracht en evenmin een poëzie die, al is het slechts in geringe mate, aan politieke onderwerpen durft te raken. Volgens Bly schort het bij de critici (Rexroth en Sontag uitgezonderd) aan analytisch vermogen, een brede blik en moed om de bezem er door heen te halen.

Toen ik me naar aanleiding van het bovenstaande afvroeg wat er de laatste jaren aan poëzie in Nederland verschenen was, en ook: van welk gehalte die poëzie was, kwam ik moeiteloos tot een reeks van bundels die alle goede tot uitstekende gedichten bevatten. Gedichten die zeker niet, in de zin van Robert Bly, slap of medioker genoemd mochten worden. De door boekbesprekers waargenomen malaise in de afgelopen periode kwam mij onwaarschijnlijk voor. Waren dit de uitingen van een in het slop geraakte literatuur? Berustte de indruk van een impasse die bij een aantal beroepslezers had postgevat wel op werkelijkheid of was deze een simpele projectie, ontsproten aan de vroegtijdig verschrompelde hersenlobben van schnabbelende intellectuelen die alleen nog maar tot veertien konden tellen?

Een korte en selectieve opsomming van poëziebundels laat zien dat hier in de periode 1975-1978 meer waardevols is verschenen dan in menige andere periode van uw literaire geschiedenis het geval is geweest. Ik denk daarbij (en laat natuurlijk tal van briljante bundels aan mijn falend geheugen ontsnappen) aan: ‘Een lege plek om te blijven’ (Rutger Kopland), ‘Illusie & illuminatie’ (Sybren Polet), ‘Alles is er’ (Hans Tentije), ‘Als een beek’ (Kees Ouwens) en ‘Ommekeer’ (Gerrit Bakker) uit 1975. Voorts aan: ‘Het houdt op met zachtjes regenen’ (C. Buddingh), ‘Zwijgende man’ (J. Bernlef), ‘Chrysanten, roeiers’ (Hans Faverey), ‘Stenen voor mijzelf’ (Jacques Hamelink), ‘Helgeel landjuweel’ (Habakuk), ‘Part en deel’ (Rein Bloem), ‘De afstand tot’ (Peter Nijmeijer), ‘Va-Banque’ (H.C. ten Berge), ‘Treurarbeid’ (Thomas Graftdijk), ‘Een vis zwemt uit zijn taalgebied’ (K. Schippers) uit '76-'77, en: ‘Volledig volmaakte oneetbare perzik’ (Gerrit Kouwenaar), ‘Op eigen schaduw hurken’ (Huub Beurskens) en ‘De wangebeden’ (Hugo Claus) uit de eerste helft van '78.

Als aan deze lijst nog een aantal belangrijke poëzievertalingen zou worden toegevoegd

[p. 147]

(o.a. Mallarmé, Enzensberger, Celan, Rilke, Ekelöf, Du Bouchet, Paz, Vallejo, Hongaarse, Mexicaanse, Japanse en Koreaanse dichters) en men zich herinnert dat in dezelfde periode de verzamelde gedichten van uw ongelukkig troetelkind Breytenbach zijn verschenen (ik zwijg nu van enkele omvangrijke verzamelbundels van dichters die tot de beweging van 50 behoorden) - dan is de vaststelling gewettigd dat er van een malaise, een windstilte of een gebrek aan hoog gekwalificeerde poëtische activiteiten geen sprake kan zijn.

Ik moest dan ook tot de slotsom komen dat Nederland (om maar eens een scheve vergelijking te maken) evenveel slechte acteurs als goede dichters bezat.

De volgende vraag die zich voordeed was, in welke mate literaire essayisten deze stroom van poëzie hadden gevolgd en begeleid met publikaties van enige omvang, welke zich op hun eigen niveau konden meten met de poëzie. (De van nature beknopte dag- en weekbladkritiek laat ik verder buiten beschouwing.)

Met andere woorden, wat stond hier tegenover van kritische lezerszijde?

Hoewel ik niet vollédig op de hoogte ben, schoot me geen enkel boek te binnen dat een vergelijking met bijvoorbeeld Jessurun d'Oliveira's ‘Vondsten en bevindingen’ (essays over nederlandse poëzie, 1967) of S. Vestdijk's gebundelde poëziebeschouwingen kon doorstaan. Daarentegen schoten mij wel enkele recente publikaties over poëzie te binnen die van de hand van dichters afkomstig zijn: J. Bernlef's ‘Het ontplofte gedicht’, Jacques Hamelink's ‘De droom van de poëzie’ en Paul Rodenko's posthuum verschenen artikelenreeks ‘De experimentele explosie’ in het tijdschrift De Gids. Van onafhankelijke, niet dichtende essayisten echter is in deze periode geen enkel werk verschenen waarin een greep wordt gedaan naar de voornaamste tendensen in de hedendaagse poëzie of waarin een poging wordt ondernomen de ontwikkelingen (de stilstand zo men wil) van de zeventiger jaren te omvatten en te analyseren. Ten opzichte van het proza wordt de poëzie stiefmoederlijk behandeld. Alleen de kronieken van R. Bloem in De Gids komen daar dicht bij, maar Bloem moet als dichtend essayist tot de rechtstreeks betrokkenen worden gerekend. Ook een uitvoerige, doch vrijwel onopgemerkt gebleven beschouwing van P. Berger in het allerlaatste nummer van het tijdschrift Kentering (15e jg. nr. 6) is een stap in die richting geweest. Voor het overige is stilte troef. Naar verluidt zou zelfs de uitgave van ‘Literair Lustrum’ zijn stopgezet; een boekenreeks onder redaktie van Fens, Jessurun d'Oliveira en Oversteegen waarin telkens de literatuur van de laatste vijf jaar werd behandeld en de poëzie een ruime plaats was toebedeeld.

Het heeft er, kort gezegd, alle schijn van dat de hedendaagse poëzie in de nederlandse essayistiek steeds verder teruggedrongen wordt en uw scherpzinnigste essayisten zich tot andere onderwerpen en gebieden hebben bekeerd. Het zou overigens een getrouwe afspiegeling zijn van haar uiterst marginale positie in de westerse cultuur.

Weer een andere vraag is, hoe het te verklaren valt dat er in de laatste vijftienjaar weliswaar vele duizenden letterenstudenten de universiteiten hebben bevolkt, maar er uit die kringen geen enkele nieuwe poëzie-essayist van formaat is voortgekomen. In het niet verdwenen zijn ze. Allemaal leraar geworden? Niet zelden met een hekel aan literatuur? Of gedesillusioneerd maatschappijhervormer die geen ingezonden stuk zonder fouten kan schrijven?

[p. 148]

En de, veelal jonge, universitaire medewerkers? Hoe schrijven die wanneer ze zich in literaire tijdschriften en boeken tot een breder publiek dan dat van vakgenoten richten? Chargerend gezegd scheiden ze meestentijds onder verward gemompel (‘wetenschappelijk’, ‘geen uitspraken mogelijk’, ‘verantwoord recipiëren’) lauwe stukken af, die zwaar leunen op schrijversverklaringen-over-eigen-werk enerzijds en theoretische geschriften van buitenlandse voorbeelden anderzijds; stukken die, omzichtig de kool en de geit sparend, met twintig slagen om de arm, met alles en iedereen rekening houdend, vervuld van angst en onzekerheid - het ene oog gericht op de tekst, het andere schichtig loensend naar collega's en carrière - met bevende hand op papier zijn gezet.

Het lijkt me niet de aangewezen manier, hoe goed ook de bedoelingen mogen zijn. Er heerst een tekort aan intellectuele en, men zou haast zeggen, fysieke moed om aan de hand van hapklare teksten tot ‘analyse en oordeel’ te komen. De creatieve schrijvers leggen met iedere bundel en ieder werkstuk hun materiaal en hun gereedschap voor iedereen zichtbaar op de snijtafel; zij zijn als altijd het kwetsbaarst. Laat ook de essayist-in-spe eens met zijn scalpel, hechtdraad en lancet voor de dag komen. En dan niet, als zo vaak, in de glansrol van slapstickchirurg die zijn slachtoffers gaat maltraîteren voor een opgewarmd publiek.

Het is, tot slot, heel wel te begrijpen dat er essayisten zijn die hun denkkracht, vernuft en inventiviteit op andere media en expressievormen zijn gaan richten: scribenten wier voorkeur uitgaat naar media waarvan de zuigkracht, de verleiding en niet te vergeten: het maatschappelijk belang, groot en onweerstaanbaar zijn geworden. In ieder geval groter en onweerstaanbaarder dan die van de poëzie. Het zij zo. Maar waar er nog slechts weinigen zijn overgebleven die, met plezier in het eigen intellect, de poëzie beschrijvend en beoordelend willen volgen en zich in deze zin dienstbaar willen maken, zullen de dichters binnen niet al te lange tijd zelf het heft in handen moeten nemen.

Het is mogelijk dat mijn woorden door een hoofd- en hartveroverende publikatie over poëzie achterhaald worden nog voordat ze in uw tijdschrift staan afgedrukt. Het zou een waar genoegen zijn.

Zeist, 14 juli 1978 Clifford Geertz Jr.

(vertaald door Bertus Mutsaers)