Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1978 (nrs. 5-8)

[p. 130]

• Roswitha Wiegmann
• Nieuw proza uit de DDR

In de literatuur van de DDR zijn sinds het eind van de jaren zestig veranderingen gaande die kennelijk voor kritici in beide duitse staten niet zo gemakkelijk te vatten zijn. Als men in beschrijvingen een nadere aanduiding van het proces wil geven, moet men zijn toevlucht nemen tot vage begrippen als ‘grotere aandacht voor het individu’, ‘meer aandacht voor het innerlijk leven van de mens’, ‘meer ruimte voor psychologische aspekten’ of ‘ontdekking van het ik door fantasie’.

Eigenlijk wordt in de BRD pas sinds een jaar of tien de literaire produktie uit het buurland serieus genomen en zelfs min of meer vertroeteld, terwijl men de boeken uit de vijftiger en vroege zestiger jaren globaal had afgedaan als konformistische, gezagsgetrouwe, oninteressante ‘produktiebeschrijvingen’ of ze domweg had doodgezwegen. Toonaangevende literatuurkritici in de BRD als Reich-Ranicki en Raddatzz gaan er van uit dat literatuur in de DDR in de eerste periode voornamelijk systeembevestigend is geweest en pas de laatste tijd, sinds er onvrede jegens de autoriteiten wordt uitgesproken, zelfstandiger begint te worden. Deze indeling is veel te simpel, er wordt immers een scherpe maatschappelijke breuk in de DDR verondersteld tussen ‘boven’ en ‘onder’ zoals die in een dergelijke vorm niet meer bestaat. Schrijvers en kritici uit de DDR wijzen dan ook de pogingen in het Westen om hen óf tot een ‘aangepaste’ óf tot een ‘oppositionele’ stroming te rekenen af als ‘koude oorlogsvoering van kritici’.

Het feit dat boeken uit de eerste 20 jaar van de DDR voor een westerse lezer inderdaad nauwelijks toegankelijk zijn en weinig aanknopingspunten bieden hangt samen met het sterk lokale karakter ervan. Schrijvers beperkten hun thematiek in die periode bewust tot de specifieke problemen van de DDR zoals de hervormingen in het onderwijs, landbouw en industrie.

In Oost-Duitsland werd in 1949 voor het eerst door de staat erkend dat literatuur en kunst een ideologische rol vervulden er werd gesproken van een ‘wisselwerking tussen literatuur en kunst én de opbouw van het socialisme’. Estetische problemen kregen plotseling (kultuur)politieke konsekwenties. In de jaren vijftig werd konkreet van de literatuur verwacht dat ze zou meewerken aan het oplossen van de volgende belangrijke ideologische taken: de bevolking moest ervan overtuigd worden dat de nieuwe weg die was ingeslagen juist was, dit temeer daar het volk immers niet in een revolutie voor het socialisme gekozen had; de ideologische invloeden van het imperialisme moesten worden tegengegaan, waaronder aanvankelijk vooral de officiële politieke voorstellen van West-Duitsland tot een nieuwe nationale hereniging werden verstaan.

Aan de eerste opdracht werd door de literatuur inzoverre voldaan dat zij haar stof en haar thema's ging zoeken op gebieden waar zich iets nieuws ontwikkelde, en onvermijdelijk terechtkwam in de wereld van de produktie. Daardoor is er op langere termijn een zekere wederzijdse verstandhouding ontstaan tussen de producenten van materiële en de producenten van kulturele goederen, die diskussies over literatuur in bedrijfskollektieven tot een normaal onderdeel van het maatschappelijk leven heeft gemaakt. Daar staat tegenover dat de pogingen om in de literatuur juist groepen uit te beelden die in de ontwikkeling vooropliepen een heldenfiguur opleverden die in haast alle werken centraal is komen te staan, een voorbeeldig individu dat zijn persoonlijke belangen zo ideaal met de behoeften van de maatschappij in overeen-stemming weet te brengen dat het niet alleen op een westerse lezer maar ook op de DDR-lezer van nu een onpersoonlijke en weinig overtuigende indruk maakt.

De tweede ideologische taakstelling heeft voor de literatuur eveneens verregaande konsekwenties gehad. Het afweren van ideologische invloeden van het imperialisme werd kultuurpolitiek (op een plenaire zitting van de SED in 1951) in dusdanig konkrete termen geformuleerd dat niet alleen de maatschappelijke visies van westerse auteurs werden afgewezen maar daarmee tegelijk ook de schrijfmethoden van ‘modernistische’ auteurs werden verworpen onder de noemer ‘formalistisch’. Daar werd een soort literatuur tegenover gesteld waarvoor men teruggreep op een realisme-opvatting in de geest van Lukács (en niet van Brecht), wat ertoe geleid heeft dat met name in het proza lange tijd de traditionele verhaalstruktuur en de

[p. 131]

alwetende verteller de overhand hebben gehad, en pas sinds kort de achterstand in het experimenteren wordt ingehaald.

Maar de eigen ontwikkeling van de literatuur komt onvermijdelijk op een gegeven moment met deze al of niet vrijwillige beperkingen in konflikt. De aanzetten die er al die tijd zijn geweest om van deze starre opvatting los te komen zijn daarom geen uitzonderingen men denke bvb. aan de roman Levins Mühle (1964) van Johannes Bobrowski of Ole Bienkopp (1963) van Erwin Strittmatter. Bij het verschijnen van Ole Bienkopp spraken nog veel kritici in de DDR van een ontoelaatbare verheerlijking van individualistisch gedrag. Ole Bienkopp, de hoofdpersoon in de roman van Strittmatter, een kommunistische boer die zich heel zijn leven heeft ingezet voor de belangen van de plattelandsbevolking, kan zich niet verenigen met de burokratische en dogmatische manier waarop in zijn dorp de kollektivisatie wordt doorgevoerd, hij komt zodoende tegenover zijn partijgenoten te staan en gaat tenslotte aan dit konflikt ten onder. Ole Bienkopp is geen voorbeeldige held maar een sympathieke eigenzinnige en stijfkoppige man die door de auteur zelfs een eigen taal in de mond gelegd krijgt - een kombinatie van zelfverzonnen woorden die geluiden uit de natuur nabootsen en zinnen waarin alleen nog het allernoodzakelijkste is overgebleven. Dankzij deze naieve kunsttaal wordt een sterk kontrast met verschijnselen als carrierezucht en dogmatisme aangebracht dat bijzonder onthullend werkt.

Echter pas sinds 1968/9 kan men zeggen dat een dergelijke ‘individualisering’ in de presentatie van personen tot een invloedrijke stroming in de literatuur is geworden. Romans als Nachdenken über Christa T. van Christa Wolf, Jakob der Lügner van Jurek Becker, nieuwe verhalenbundels van Fühmann, Kunert en Strittmatter alsook dichtbundels van Sarah Kirsch, Volker Braun en Reiner Kunze markeren deze overgang.

In de zeventiger jaren krijgen vervolgens nog andere opvallende veranderingen in de literatuuropvatting duidelijk vorm:

In romans zijn, zoals gezegd, de hoofdpersonen geen voorbeeldige helden meer; tegelijk zien we dat parallel daaraan de ‘klassieke’ vertelstruktuur steeds minder belangrijk wordt en dat er gebruik gemaakt wordt van essayistische elementen die bovendien niet aan een alwetende verteller gekoppeld worden maar aan een epische ik-figuur die meestal vrij veel gelijkenis vertoont met de schrijver. Veel auteurs achten het begrip ‘epiek’ niet meer op hun werk van toepassing en hebben het liever over prozaschrijven. Bovendien bestaat er in het proza een sterke tendens om met dokumentaire middelen te werken en bijvoorbeeld dialogen of reportages nagenoeg onveranderd van de bandrecorder over te nemen. Bij deze methode is de bedoeling echter niet, zoals in de reportages van iemand als Günther Wallraff, op belangrijke maatschappelijke gebieden misstanden bloot te leggen, maar eerder autentieke dagelijkse ervaringen van individuen op te sporen. Wat dat betreft zijn de dokumentaire en de essayistische richting beide evenzeer gericht op een subjektieve autenticiteit in het vertellen.

Een ander nieuw kenmerk is de uitgesproken belangstelling voor fantastische elementen. Een duidelijk voorbeeld is de laatste roman van Irmtraud Morgner (Leben und Abenteuer der Trobadora Beatriz ...) waarin een franse ‘trobadora’ zich uit de twaalfde eeuw naar de DDR verplaatst omdat zij daar eindelijk haar volledige zelfverwerkelijking als vrouw hoopt te bereiken (wat overigens op een fiasco uitloopt). In veel verhalen (bijvoorbeeld bij Anna Seghers en Christa Wolf) worden situaties ingevoegd die tot dusver alleen in de utopische literatuur voorkwamen. Verder houdt de laatste tijd een hele reeks auteurs (van Günther Kunert tot Rainer Kirsch) zich weer bezig met de sprookjesvorm. Voor alle genres geldt dat sinds enkele jaren een voorkeur bestaat voor stof ontleend aan de Antieken of Klassieken. Vaak houdt dat zoals in de toneelstukken van Peter Hack - seen misplaatste klassicistische harmonisering in van de tegenspraken die in de samenleving van de DDR aanwezig zijn; meestal echter ontstaan uit de mythen parabels over maatschappelijke problemen die ofwel te gevoelig liggen ofwel te gekompliceerd zijn om ze op direktere wijze te behandelen (bijvoorbeeld het probleem van de macht).

Als laatste belangrijke tendens in de verhalende literatuur dient gewezen te worden op de grote

[p. 132]

hoeveelheid korter proza dat opeens na 1970 geschreven is; ik kom daar nog op terug.

Uiteraard zijn al deze nieuwe tendensen in de DDR-literatuur voor een belangrijk deel polemisch gericht tegen de literaire praktijk van de jaren '50/'60. In principe signaleren ze echter bepaalde veranderingen in het maatschappelijk bewustzijn of anticiperen daarop.

Tegen het einde van de zestiger jaren was de opbouwfase van het socialisme afgesloten en kon - op basis van stabiele ekonomische verhoudingen de periode van ontwikkeling in de breedte beginnen. De meerderheid van de bevolking beschouwde inmiddels het bereikte materiële ontwikkelingsniveau als haar eigen prestatie en baseerde haar politieke zelfbewustzijn op het essentiële gegeven dat in de DDR op z'n minst de voorwaarden voor de oplossing van de meest wezenlijke sociale problemen bestaan.

In 1971 werden op het 8e partijkongres van de SED nieuwe ideologische richtlijnen voor de ontwikkeling van de socialistische demokratie uitgewerkt, waarbij gepleit werd voor een bewuste vormgeving van de intermenselijke relaties. Als uitgangspunt werd geformuleerd dat ook het individu nu zijn rechten zou moeten doen gelden ten aanzien van de maatschappij. Er werd een brede publieke diskussie over deze kwesties geeist, waarin literatuur en kunst het initiatief zouden moeten nemen. Voor het eerst werden ook de estetische parolen van de vijftiger jaren, zij het impliciet, teruggenomen, wat bleek uit het feit dat er gesproken werd over ‘breedte en veelzijdigheid’ van het realisme en niet langer enkele werken tot maatstaf verheven werden.

Deze veelbelovende nieuwe oriëntatie heeft evenwel niet kunnen verhinderen dat er maatschappelijke taboes zijn blijven bestaan, en wel onuitgesproken en met betrekking tot taken die óf nog niet kunnen worden opgelost of allang opgelost hadden moeten zijn. De belangrijkste maatschappelijke taboes liggen volgens mij op de volgende gebieden: De funktie van de socialistische staat, de tendensen tot verzelfstandiging van de machtsapparaten, de ontwikkeling van nieuwe privileges en de onaangetaste autoriteit van funktionarissen vormen een eerste taboe-komplex. Het gaat bij deze verschijnselen niet om toevallige foutieve ontwikkelingen maar deze zijn het gevolg van het overgangskarakter van de socialistische staatsorganisatie zelf en kunnen daarom daarbinnen nauwelijks vermeden worden, maar wel onder kontrole worden gebracht. Als tweede komplex van taboes moet stellig de medezeggenschap van de massa's op alle maatschappelijke gebieden worden genoemd die weliswaar voortdurend theoretisch aanwezig wordt geacht maar praktisch onderontwikkeld is. Dit is een tegenspraak die telkens weer wordt verhuld maar die wel eerst moet worden opgelost, omdat daarvan de verdere maatschappelijke ontwikkeling afhangt.

Een ander taboe betreft de formulering van opvattingen over de toekomst van het kommunisme. Zoals er geen eerlijke publieke diskussie heeft plaatsgevonden over het militaire ingrijpen in Tsjecho-Slowakije in 1968 (waar voor het eerst reëel de problematiek van een zelfstandige nationale weg naar het kommunisme aan de orde is gesteld), blijft momenteel ook de konfrontatie met opvattingen van het ‘eurokommunisme’ beperkt tot privé-meningen. In een dergelijke diskussie zou onvermijdelijk de noodzaak ter sprake komen van een revolutionaire overgang van socialisme naar kommunisme. Ter vervanging krijgt de bevolking onder de leuze ‘voor de kwaliteit van het bestaan’ ekonomische zekerheid voorgeschoteld als doel dat moet worden nagestreefd.

De massamedia hebben zich als belangrijkste instrumenten voor openbare diskussies - bijna volledig aan deze maatschappelijke taboes onderworpen en leveren informatie over dergelijke zaken hooguit een enkele keer tussen de regels. Hier ligt nu tot op zekere hoogte een mogelijkheid voor literatuur en kunst, waar ze gebruik van kunnen maken omdat ze - dankzij het feit dat hun ideologische funktie door de staat erkend is - nieuwe verspreidingsmogelijkheden gekregen hebben. Zo verschijnt prozawerk in de DDR (17 miljoen inwoners) gemiddeld in oplagen van 15 tot 20.000 exemplaren; poëzie wordt in goedkope uitgaven gepubliceerd, het maandelijks verschijnende Poesiealbum, dat elk nummer aan een oostduitse of buitenlandse dichter wijdt, 90 pfennig kost en

[p. 133]

een minimumoplage van 10.000 bereikt, is wellicht een van de beste initiatieven op dit gebied; de theaters zijn permanent overvol, en er heeft zich een televisiedrama ontwikkeld dat levendige diskussies uitlokt in de pers, in schoolklassen en bedrijfskollektieven. Deze gegevens illustreren dat er intussen in Oost-Duitsland een ‘geletterde samenleving’ is ontstaan zoals de schrijver (en eerste minister van kultuur van de DDR) Johannes R. Becher in 1949 voor ogen had. Literatuur funktioneert in zekere zin als een ‘maatschappelijk orgaan’ (Christa Wolf). Dat heeft tot gevolg dat de DDR-lezer van boeken morele impulsen verwacht en dat hij althans bij ‘zijn eigen’ auteurs - zo duidelijk mogelijke verwijzingen in de stof en de thematiek hoopt aan te treffen naar de problemen van het dagelijkse leven. De literaire produktie komt in haar totaliteit aan deze eis tegemoet en neemt daarom vaak ook de informatieve funkties over die door de media onvoldoende worden waargenomen. Gegevens over de feitelijke situatie van de vrouw in de DDR bijvoorbeeld vindt men niet in vrouwenbladen (waarin eerder de idealen voor werkelijkheid worden aangezien), maar wel in de bloemlezing van verhalen Blitz aus heiterm Himmel van 1975. Uit de verhalen en een begeleidend essay wordt duidelijk dat de emancipatie goedbeschouwd voor de huisdeur ophoudt. De lezer komt te weten dat een gemiddeld huishouden in de DDR per week 47 arbeidsuren kost waarvan mannen en kinderen samen tussen de twee en zeven uur voor hun rekening nemen. De ‘rest’ wordt door de vrouwen opgeknapt die voor 80% in een beroep werkzaam zijn.

Wanneer literatuur dergelijke funkties waarneemt die niet direkt binnen haar bereik liggen daar zij immers een andere vorm van kennis produceert, is het gevaar groot dat er teveel van haar gevergd wordt, op de duur kunnen romans geen vervanging bieden voor ontbrekende sociologische analyses. Op dit moment heeft de DDR-literatuur echter vooral aan dit aspekt haar effektiviteit en politieke explosiviteit te danken. In dit verband moeten ook de uitermate kortzichtige kultuurpolitieke maatregelen van de DDR-regering in de laatste 2 jaar geplaatst worden, die met de uitwijzing van de dichter-zanger Wolf Biermann begonnen zijn en met de vrijwillig-onvrijwillige emigratie van vele bekende kunstenaars (o.m. de schrijvers Jurek Becker, Thomas Brasch, Bernd Jentzsch en Sarah Kirsch) werden voortgezet.

Tot slot wil ik, ter illustratie van de specifieke ontwikkeling van de literatuur in de DDR, nog iets zeggen over het korte proza. Het is niet alleen uit praktische overwegingen dat hier juist dit genre teksten wordt voorgesteld. Sinds het einde van de jaren zestig is de belangstelling voor kort proza bij schrijvers en lezers - enorm toegenomen. Verhalenbundels worden tegenwoordig even goed en vaak zelfs beter verkocht dan romans, en literatuur-wetenschappers in de DDR hebben het reeds nodig gevonden om voor het genre de term ‘socialistische short story’ te introduceren. Het lijkt mij enigszins misleidend de term ‘short story’ te hanteren omdat ze nauw verbonden is met het amerikaanse type korte verhalen die direkt voor kranten en tijdschriften geschreven werden en gekenmerkt worden door een overzichtelijke handeling met veel ‘action’ en een pointe aan het slot. Het enige wat de korte verhalen uit de DDR-literatuur in feite met de short story gemeen hebben is, dat ze zich beperken tot de beschrijving van een geisoleerde situatie. Verder bevatten de verhalen veel meer schetsmatige elementen (waardoor ze globaal genomen thuishoren in de traditie van het proza van iemand als Isaac Babel) en een uitgesproken aandacht voor sfeertekening en psychologische typering, waaraan de traditie van de 19e eeuwse duitse novelle zeker niet vreemd zal zijn.

Ook vroeger werden er in de DDR al opmerkelijke korte verhalen geschreven. Auteurs als Johannes Bobrowski, Franz Fühmann, Hermann Kant, Günter Kunert, Rolf Schneider, Erwin Strittmatter en Anna Seghers zijn inmiddels voor de jongere schrijversgeneraties een soort mentoren geworden. Naast de auteurs van wie in dit nummer teksten zijn opgenomen moeten zeker de namen genoemd worden van Fritz Rudolf Fries, Manfred Jendryschik, Sarah Kirsch, Karl-Hermann Roehricht, Helga Schütz, Martin Stade, Martin Stephan en Christine Wolter.

De voorkeur voor het korte verhaal bij DDR-

[p. 134]

schrijvers in de laatste tien jaar hangt o.m. hiermee samen dat het genre ertoe dwingt zich te beperken tot detailaspekten en segmenten uit de realiteit. Elke noodzaak om afzonderlijke verschijnselen in de totaliteit van de maatschappelijke ontwikkeling te plaatsen vervalt. Daardoor biedt het korte proza veel eerder de mogelijkheid om nieuwe processen, mentaliteiten en houdingen te signaleren of taboes konkreet te doorbreken. In geen enkel ander genre valt dan ook op dit moment zulk een verscheidenheid aan thema's en schrijfwijzen waar te nemen. Het scala reikt van het politiek-agitatorische verhaal via het zuiver feitelijke verslag tot de psychologisch-seismografische tekst.

Een opvallende overeenkomst tussen de auteurs die hier met teksten vertegenwoordigd zijn. is dat zij zich allen pas in de zeventiger jaren met kort proza bezig zijn gaan houden ofschoon ze ook al eerder publiceerden.

Heiner Müller (1929) trad al in de vijftiger jaren naar voren met toneelstukken uit de arbeidswereld die zowel pasten in de traditie van de agitprop als in de school van Brecht. Ongeveer sinds 1965 houdt Müller zich voornamelijk bezig met aktualiserende bewerkingen van antieke drama's. Hercules II werd in 1973 gepubliceerd als inlas in een toneelversie van de roman Cement van Gladkov. De problemen in deze russische roman uit 1925, zoals medezeggenschap van de arbeiders en de verhouding socialistisch staatsmacht spontaneïteit van de massa's in een periode dat de Sovjet-Unie nog steeds van buitenaf bedreigd werd, werden door Müller op de aktuele situatie in de DDR toegespitst. De interpretatie van de Hercules-tekst ligt door deze kontekst in hoge mate vast.

Ook Volker Braun (1939) is bekend als toneelschrijver. Hij is begonnen met gedichten die evenzeer door het pathos van Majakovski als de dialektiek van Brecht beïnvloed zijn. In zijn eerste werken is Braun de kroniekschrijver van dit deel van de jeugd dat in het begin van de zestiger jaren vrijwillig en onder de moeilijkste omstandigheden aan ekonomisch urgente opbouwprojekten meewerkte (de auteur zelf werkte bijvoorbeeld mee aan de drooglegging van het Rhinluch, een moerasgebied): deze jongeren kregen daardoor het gevoel dat ze werkelijk bij de staat betrokken zijn. Dit verklaart waarom bij Braun lange tijd de harmonische verhouding met de maatschappij met veel pathos werd geformuleerd. Op zijn laatst sinds 1974 (toen zijn dichtbundel verscheen onder de veelzeggende titel Tegen de symmetrische wereld) worden nieuwe geluiden in zijn werk hoorbaar, een scherpe aanval op stagnatieverschijnselen in de samenleving. De kritiek op de rol van de staat en funktionarissen, zoals die in de Unvollendete Geschichte (eind 1975 in de DDR verschenen) onder woorden wordt gebracht, is waarschijnlijk de meest vergaande poging tot dusver om met taboes af te rekenen. Braun probeert de dialektiek in de verhouding individu-maatschappij direkt tot onderwerp van zijn werk te maken. Dit is ook het geval in het politiek-agitatorische verhaal Het onverdiende geluk van Karrasch waarin de gebrekkige mogelijkheden in de DDR tot bevrediging van individuele behoeften tevens gezien worden als teken van een positieve verandering in de opvattingen van geluk.

In zijn vroege gedichten neemt Rainer Kirsch (1934), sinds 1965 bekend als dichter, daarna ook als toneelschrijver, soortgelijke standpunten in als Volker Braun. Ongeveer vanaf 1970 maakt Kirsch steeds meer gebruik van de reportage en sprookjesachtige thema's, in beide gevallen duidelijk met de bedoeling om de rol te belichten van het subjekt (of ook: van de nietaangepaste ‘buitenstaander’) voor de verdere ontwikkeling van het socialisme, zoals het sprookje De redding van de Saragossazee illustreert.

Ook bij Irmtraud Morgner (1933) is er een sterke neiging naar het fantastisch-groteske waar te nemen, terwijl ze gedebuteerd had met een uitgesproken produktieroman (Ein Haus am Rand der Stadt, 1962). Momenteel wordt zij als de feministe van de DDR beschouwd, maar zij verschilt duidelijk van vertegenwoordigers van het feminisme in westerse zin, daar de vrouwenproblematiek voor haar, hoezeer zij ook alle aandacht daarop richt, geen aangelegenheid van vrouwen alleen is maar slechts opgelost kan worden als de opvattingen over de sociale rol van de man veranderen. In haar verhaal Het touw is dan ook de mannelijke hoofdpersoon, Professor Barus, met zijn beperkte,

[p. 135]

zuiver zakelijke en technokratische waarnemingsvermogen, niet satirisch van opzet maar eerder bedoeld als slachtoffer van een opgelegde rol.

Klaus Schlesinger (1939) is tot dusver de minst bekende van deze vijf auteurs. Hij publiceerde in 1971 zijn eerste roman (Michael), waarin een uitgesproken ethische thematiek aan de orde wordt gesteld: inhoeverre zijn voelen jongeren in de DDR zich voor het fascisme respektievelijk voor de daden van hun vaders medeverantwoordelijk. Daarna heeft Schlesinger reportages, filmscenario's en verhalen geschreven. Het verhaal De dood ran mijn tante is afkomstig uit zijn laatste verhalenbundel Berliner Traum. De auteur, zelf Berlijner, behandelt met verhalen over levenslopen die in hoge mate bepaald worden door de politieke uitzonderingstoestand van Berlijn (voordat de muur werd gebouwd) een onderwerp dat bijna twintigjaar lang genegeerd is.

In het Nederlands vertaalde DDR-literatuur

- Jurek Becker:	Jakob de leugenaar. Bruna Utrecht! Antwerpen 1975.
	De bokser. Bruna 1977.
	Slapeloze dagen. Bruna 1978.
- Wolf Biermann:	Voor mijn kameraden. Van Gennep Amsterdam 1977.
- Johannes Bobrowski:	Levins molen. Moussault Amsterdam 1967. (herdruk bij Meulenhoff 1978)
	Litause klavieren. Moussault 1968.
	Het muizenfeest en andere verhalen. Moussault 1969.
- Thomas Brasch:	Boven ons een hemel van staal. Bruna 1978.
- Fritz Rudolf Fries:	De weg naar Obliadooh. Meulenhoff/ De Bezige Bij Amsterdam 1968.
	Het luchtschip. Meulenhoff. Verschijnt binnenkort.
- Stefan Heym:	Vijf dagen in juni. Van Gennep 1975.
- Hermann Kant:	Grensoverschrijding. Meulenhoff 1978.
- Günter Kunert:	Uit hoofde van de hoeden. Meulenhoff/ De Bezige Bij 1969.
	De teraardebestelling vindt in alle stilte plaats. Meulenhoff 1970.
- Reiner Kunze:	Geweldige jaren. De Arbeiderspers Amsterdam 1977.
- Meesters der vertelkunst uit de D.D.R. Meulenhoff 1972.
- Ulrich Plenzdorf:	Het nieuwe lijden van de jonge W. Meulenhoff 1974.
- Rolf Schneider:	Bruggen en tralies. Bruna 1968.
- Anna Seghers:	De kracht der zwakken. Meulenhoff 1967.
- Christa Wolf:	Nadenken over Christa T. De Boer jr. Bussum 1971.