Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1977 (nrs. 1-4)

[p. 50]

Georges Adé
‘Het boek Alfa’ van Ivo Michiels

In 1963 heeft Ivo Michiels al een behoorlijk aantal romans en teksten op zijn aktief, en toch beweert hij dat hij zijn tekst Het boek Alfa, in 1963 verschenen, als zijn ‘debuut’ beschouwt. Achteraf mag men dat zo begrijpen: in die tekst komen bepaalde krachtlijnen in de ontwikkeling van Michiels' werk samen in een uitbouw waarin ze elkaar aanvullen en versterken. Eerst en vooral wil Michiels iets anders maken dan een verhaal: op dat ogenblik is hij er min of meer van overtuigd dat onder meer de film de verhalende functie van de roman, of het verhalen tout court, kan overnemen, en dat de schrijver dus moet uitzien naar een meer specifieke arbeid. Enkele jaren vroeger had Michel Butor de komende roman beschreven als een ‘recherche méthodique’, die Butor zag uitmonden in iets als een ‘poësie épique et didactique’; men kan waarschijnlijk niet beter het project van Michiels benoemen, wanneer hij zich aan het schrijven zet van Alfa. Deze afstand tegenover het verhalen zal hem vervolgens ook de mogelijkheid bieden afstand te nemen tegenover de existentialistische problematiek die zijn vorige verhalen schraagde. Aan de afbraak van deze problematiek was hij al in Ikjes sprokkelen begonnen, waarin een ontginnend schrijven al niet meer in dienst stond van de ontledende zingeving van bepaalde situaties; in Alfa is de existentiële situatie, inclusief de autobiografische component, niets meer dan een pretekst, iets waarrond een tekst wordt gemaakt, zonder dat deze tekst de bedoeling draagt iets anders, of iets meer te bewaren omtrent deze situatie. Ten slotte had het contact met de eigentijdse kunst, inz. de niet figuratieve plastische kunsten, Michiels' aandacht gescherpt voor de organisatie van de materie, als zodanig, voor het vervaardigen van objecten die alleen maar structuren realiseren, en niet meer betekenissen voorstellen of vertegenwoordigen.

De kritiek in 1963 let daar nauwelijks op. In het beste geval

[p. 51]

beschrijft men met aandacht en welwillendheid de ‘geslaagde’ vorm - al blijft men dit boek doorgaans wel als een ‘experiment’ beschouwen, dat voor betere lezers is bedoeld. De nieuwheid van de tekst wordt zo ingekapseld en bezworen: een andere taktiek in dezelfde zin bestaat erin erop te wijzen dat de stijl van Alfa ook weer niet zo nieuw is, maar alleen maar afsteekt tegen de elliptische en chaotische taal waarin men in die tijd graag het ‘experiment’ erkent. Een gerenommeerd criticus als Jan Walravens vergist zich in alle richtingen: hij leest in Alfa nog altijd een psychologisch verhaal - waar een eenvoudige, maar aandachtige lectuur toont hoe Alfa dat zeker niet is (terloops: dit boek is niet ‘moeilijk’, het vraagt aandacht, dat is alles, en dat ook stemt overeen met Butors denkbeeld over de romanliteratuur als een poëzie) - hij bekritiseert verder de inhoud van het verhaal, dit is: wat hij als de ‘inhoud’ van dit ‘verhaal’ beschouwt, met de wens dat het ‘hoofdpersonage’ een ‘menselijker bestaan’ zou bereiken, en tenslotte denigreert hij de hele onderneming door ze, opzichtig verkeerd, gelijk te schakelen met buitenlandse voorbeelden - die er in feite geen waren. Alleen onbetamelijk oppervlakkige lezers konden Alfa vergelijken met een werk van Claude Simon, bijvoorbeeld. Als grotesk sluitstuk bij een uitvoerige, en juiste, ontleding van Alfa, rekent Freddy de Vree in Bok 6 (1964) af met Walravens, maar in het algemeen is Walravens' commentaar blijven hangen als die gemeenplaatsen die het iemand mogelijk maken iets niet te moeten doen, in casu Alfa aandachtig lezen.

Vermits Michiels meer dan eens heeft laten verstaan dat Alfa het eerste uit een reeks van vier teksten zou zijn, waarvan er ondertussen twee zijn verschenen: Orchis Militaris (1968) en Exit (1971) (met wellicht Samuel, o Samuel, van 1973, als een tussenfaze naar het laatste deel, dat misschien Dixi(t) zal heten), kan de lezer van vandaag de waarde van Alfa beter vatten. Vanuit het later werk kan men nu ondubbelzinniger stellen dat Alfa niets anders dan de tekst van de twijfel is, een tekst geworden twijfelen, dit is de structuur bevel(geweld)-onbeslistheid(angst), die in het later werk getransformeerd wordt, mede omdat de taal zelf meer en meer herleid wordt tot een relatiepatroon, en meer niet, taaldaden zonder meer. De verhalende structuur, met zijn tyrannieke onderliggende mytho- en ideologie is nu voorgoed opgeheven. Ik meen dat deze onderneming

[p. 52]

in het Nederlandse taalgebied omzeggens uniek gis, en door haar originaliteit in de internationale literatuur, als ‘recherche méthodique’ dan, een waarde sui generis heeft verkregen. Men hoort wel eens beweren dat dit werk typisch Vlaams is; pejoratief bedoelde men daarmee dat de schrijftrant van Michiels wel eens herinnerde aan spreekkoren en bombastisch taalgebruik: dit was, opnieuw, alleen maar waar voor wie het werk oppervlakkig las, en onder meer niet zag dat welbepaald dat Vlaams taalgebruik, tot en met in het repetitieve van een gedwongen onderdanigheid, in het werk van Michiels, omdat het erin als een materiaal werd gebruikt, verscheen als het instrument van de niet-communicatie, het geweld, onder meer. Tegenover het vedettariaat waartoe het werk van vele grote namen in de huidige Nederlandstalige literatuur te herleiden is, stelt Michiels een geduldige arbeid, die lezers maakt, en ze niet zoekt met consumptieeffecten.

Het boek Alfa is jammer genoeg - maar dit is bijna onvermijdelijk - een ‘klassieker’ geworden, ook in de zin van ‘verplicht schoollectuur’. Het is een schoolvoorbeeld van ‘experimenteel proza’ geworden, wat betekent dat het doorgaans nog altijd wordt getoond en gelezen als een voorbeeld van een werk , waarin een andere vorm tot een andere inhoud probeert te komen, zonder daarin te slagen. Maar het blijft een zinvol experiment, enzovoort. En dan maar verder dreunen over de psychologie van het hoofdpersonage. De lezer mag vooral niet aktief worden; schrijvers, grote schrijvers hebben iets te zeggen, en het komt erop aan dat te vernemen. Van een Michiels zegt men dan dat men zijn boeken niet ‘begrijpt’. Begrijpen staat hier vanzelfsprekend gelijk met verteren.

Alleen wie met onbevooroordeelde aandacht Michiels' werk meemaakt, hermaakt door de lectuur, er opnieuw een tekst van maakt, kan de waarde ervan realiseren. Deze waarde is niet te beschrijven in termen van een nauwkeuriger begrip van de ‘wereld’, of van de ‘mens’, maar van een meer bewuste aandacht voor de taal als relatiebepalend, en tenslotte ook van een spel, waarin de lezer als hij maar wil kan meespelen, waarin alle taaldaden met een tragikomische ironie worden gerealiseerd. Het is verkeerd dergelijke teksten geavanceerd, experimenteel of avant-gardistisch te noemen (zou men ze ‘grensverleggend’

[p. 53]

kunnen noemen, naar analogie met het fundamenteel wetenschappelijk onderzoek?): het zijn de andere teksten, de psychologische en fantastische verhalen, de dagboeken en de getuigenissen, de satires en de elegieën, die retrograad, zo niet reactionair functioneren.