Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1977 (nrs. 1-4)

[p. 41]

S. Lapinski
‘Breekwater’ van Sybren Polet

Breekwater (1e dr. 1961, 3e herz.dr. 1973) kan op dit ogenblik worden gelezen als eerste deel van een reeks die verder bestaat uit Verboden tijd (1964), Mannekino (1968), De sirkelbewoners (1970) en Degeboorte van een geest (1974), allemaal romans rondom de figuur Lokien. Gezien de reaksies vanaf '61 moeten deze boeken worden beschouwd als moeilik, eksperimenteel. Sinds het eind van de jaren 60 zijn ze door bejaarde studenten gerubriseerd als wartaal, een label dat het helemaal maakte onder professoren en dat werd geplakt op werk als dat van Vogelaar, Robberechts, Van Marissing, Roggeman en Insingel. Wil iemand teksten lezen als Kaleidiafragmenten, Ontbinding en De omgekeerde wereld, dan komt hij met de overgeleverde letterkundeopvattingen bedrogen uit en moet hij de tekstinterpretatie waarbij wordt uitgegaan van een eenheidsbegrip als teksteigenschap, als ontoereikend terzijde schuiven. In de boeken van met name Vogelaar en Van Marissing treft men een realismeopvatting aan die nogal afwijkt van de oude, naturalistiese opvatting en die, gepaard gaande met een maatschappijkritiese doelstelling, het autonomiebegrip van de letterkunde ondermijnt. Een dergelijke maatschappijkritiese stellingname is niet te vinden bij Insingel, die genoeg lijkt te hebben aan het eksperimenteren met tekst. Om de plaats te bepalen die het werk van Polet inneemt binnen dit eksperimentele proza, is het zinvol na te gaan in hoeverre het de traditionele literatuurbenadering op losse schroeven zet; voorts op wat voor manier eventueel een maatschappijkritiese stellingname wordt gekoppeld aan zijn eksperimenten.

Polet heeft zijn letterkundeopvatting neergelegd in Literatuur als werkelijkheid. Maar welke? (1972) en in De geboorte van een geest blz. 317-335. Ik beoog hier geen volledig beeeld te geven van Polets poëtika. Literatuur als werkelijkheid roept nogal

[p. 42]

wat vragen op, - die laat ik hier links liggen. Een kritiese waardering en diskussie is te vinden in Vogelaar, Konfrontaties blz. 50-57.

Onmiddellike weergave van de werkelikheid zoals bijvoorbeeld de naturalisten nastreefden is volgens Polet onmogelijk. Literatuur geeft een indirekte benadering van de werkelikheid met behulp van literaire konsepsies van een werkelikheid: herkenbare en eksemplariese situaties, modellen die parallel lopen aan werkelike situaties. Deze herkenbaarheid is mogelik door de kommunikatieve funksie van de taal. Behalve medium is taal ook materiaal. Werken met literaire konsepsies houdt in dat de schrijver zijn materiaal gericht gebruikt, en dat de lezer voor het begrijpen van de tekst gebruik kan maken van zijn eigen voorkennis: hij kent de voorgevormde begrippen en woorden. Het geschreven produkt is een tijdelik gestold proses dat door de lezer wordt opgevat en voortgezet. Het leesproses wordt in werking gesteld door een produktief invul- of aanvulmodel, als dat voldoende aanknopingspunten en assosiasiemomenten biedt.

In de literatuur van Polet worden geen volledige mensen beschreven, maar modelfiguren, eksemplariese figuren, schommelende karakters met een tijdelike identiteit Psichologie die Polet in proza zinvol acht is sosiale psichologie. Een minimumeis voor herkenbaarheid is dat relasies niet psichologies onjuist of irreëel zijn.

Om te verhinderen dat het letterkundig bouwwerk uit elkaar valt is het zaak dat er een struktuur of een kader wordt gevormd. Bij Polet doet de tematiek, het tema hiervoor dienst. Hij acht het verhaal voor deze funksie niet achterhaald, maar doordat het van minder belang is geworden, is de nadruk veel meer komen te liggen op motievenstrukturen.

Polets letterkundeopvatting, zoals neergelegd in Literatuur als werkelijkheid, houden in de eerste plaats verband met zijn latere romans. Daarin wordt gewerkt met sosiale modellen, en is de psichologie van Breekwater en Verboden tijd vervangen door sosiale psichologie. De Lokienfiguur uit De geboorte van een geest is anders dan die uit Breekwater. Vat men De geboorte van een geest op als een fantasiekonstruksie, dan is de Lokienfiguur een hulpkonstruksie binnen die fantasiekonstruksie. Een

[p. 43]

vraag die nu gesteld kan worden is: in hoeverre konfronteert deze konstruksie de lezer met zijn eigen (taal)situasie? Als een van de belangrijkste kriteria voor goede literatuur ziet Polet de ontautomatisering: de bevrijding uit starre taalmechanismes, een kwestie van taalbewust maken, maar niet alleen táalbewust. Dit noemt Polet een bij uitstek kritiese funksie van literatuur.

Polet stelt uitdrukkelijk dat de kritiese houding ten aanzien van de werkelikheid niet voortvloeit uit zijn realismeopvatting, maar het gevolg is van een bewuste keus. Hierin staat hij tegenover Vogelaar van wie de realismeopvatting wél uitmondt in een krities beeld van de werkelikheid. Binnen de diskussie over deze vraagstelling zijn De sirkelbewoners, De geboorte van een geest en Literatuur als werkelijkheid belangwekkend. Het vroege werk valt er in beginsel bulten.

In alle Lokienromans treft men romanfiguren aan en een zekere vorm van fiksie. Als men daarbij in aanmerking neemt dat Polet belang hecht aan het invoeren van motieven ten dienste van het tema, dan is duidelik dat de vijf romans ruime gelegenheid geven tot tekstinterpretasie, struktuuranaliese en zo meer. Zo heeft De Wispelaere in een interpretasie van Breekwater, Verboden tijd en Mannekino bijvoorbeeld de volgende motieven uitgewerkt: projeksie en identifikasie, mutasie en geestelike hergeboorte, verlies en opbouw van de eigen identiteit, aanpassing aan de veranderde omgeving, wisselwerking tussen verbeelding en realiteit. In zijn Die dit schrijft heet Iks, opgenomen in Literatuur als werkelijkheid, wijst Polet zelf ook op dergelike motieven die door het hele werk heen een rol spelen.

Bij het verschijnen van Breekwater liepen de reaksies tamelik uiteen. Interpreten die gewend zijn het verhaal te zien als een belangrijk middel om eenheid te scheppen, krijgen het hier moeilik met een verhaal dat niet rechtlijnig verteld is, maar waarop allerlei kunstgrepen zijn toegepast: bijvoorbeeld het door elkaar heen monteren van twee vertellijnen (blz. 43-72), en letterlike herhaling van flarden tekst (blz. 117/118-182). Een ander belangrijk eenheidscheppend middel is het romanpersonage. Wie een klassieke realistiese opvatting huldigt, zal bij het beoordelen van een roman o.a. steunen op een bepaald

[p. 44]

soort mensopvatting. Dit mensbeeld is metafisies van aard. Hierin is vastgelegd wat de natuurlike menselike eigenschappen (konstanten) zijn. Voorts kan een dergelike mensopvatting aangevuld zijn met gegevens, ontleend aan de een of andere psichologie, of min of meer alledaagse mensenkennis. Of een romanfiguur als waarschijnlijk wordt aanvaard, of als onwaarschijnlik wordt verworpen hangt af van de vraag hoe de mensopvatting als onderdeel van een letterkundeopvatting zich verhoudt tot andere onderdelen ervan, bijvoorbeeld de genreopvatting. Met een genreopvatting die mengvormen van lyriek, epiek en dramatiek erkent (Staiger, Goethe) zal men niet afwijzend staan tegenover het voorkomen van poëtiese, beeldende taal in de prozatekst. Bepaalde aan lyriek toegeschreven eigenschappen kunnen dan relativerend werken m.b.t. de strenge waarschijnlikheids- en geloofwaardigheidseis. Een genreopvatting die aan mengvormen geen belang hecht bezit deze mogelikheid niet. Zo voert Rubinstein in haar negatieve reaksie op Breekwater aan: ‘Een roman waarin mensen doodgaan en begraven worden en een dag later alweer in de kroeg zitten is geen roman, maar een fantasie, een fabel of parabel misschien, of hoogstens een ‘experimentele’ roman (...) In Polets geval lijkt de wat onaangename kwalificatie gedicht in proza nog het meest toepasselijk.’

Uit de positieve kritieken van Wadman en Greshoff siteer ik: ‘(De) beide (...) sterfgevallen, onderling met elkaar in strijd ook nog, (doen) de overtuigingskracht en de werkelijkheidsillusie van het boek op geen enkele wijze tekort, waarschijnlijk dankzij het feit dat Polets vertel- en montagetechniek (...) ons op zeer grote mogelijkheden heeft voorbereid. Ook de sterk beeldende, dichterlijke visie van de auteur weet ons voor deze kunstgrepen gevoelig te maken.’

‘Wat er aan zogenaamd onbegrijpelijks in aanwezig mocht zijn, is met enige goede wil en gevoel voor de mogelijkheden van de schrijfkunt toch begrijpelijk, al is het niet met het verstand alléen. Doordat Polet als weinig schrijvers, het vermogen bezit ook in zijn proza poëtisch dubbelzinnig te zijn.’

Als een eksperimentele prozatekst in tegenspraak is met een tekstinterpretasie die de nadruk legt op het verhaal als eenheidscheppend middel, ligt het niet voor de hand dat men drekt zijn literatuurbenadering ter diskussie stelt, maar zal men

[p. 45]

eerder op zoek gaan naar een mogelik ander eenheidscheppend middel. Zo is het De Wispelaere gelukt om van het werk van Polet een meer vruchtbare tekstinterpretasie te leveren, door de nadruk te leggen op motieven.

Bibliografie

Jan Greshoff

Bewonderenswaardige roman ‘Breekwater’ van S. Polet, Het Vaderland 22-9-1962

Sybren Polet

Breekwater, Amsterdam 1961

Verboden tijd, Amsterdam 1964

Mannekino, Amsterdam 1968

De sirkelbewoners, Amsterdam 1970

Literatuur als werkelijkheid. Maar Welke?, Amsterdam 1972

De geboorde vag eeg geest, Amsterdam 1976

Renate Rubinstein

‘Roman’ van Sybren Polet, nrc 18-11-1961

J.F. Vogelaar

Sybren Polet: De hoofdpersoon heet niemand, Literair Lustrum 2 blz. 238-250, Amsterdam 1973

Konfrontaties, Nijmegen 1974

Anne Wadman

Een moderne Elckerlyc, Leeuwarder Crt. 20-7-1962

Paul de Wispelaere

Drie realistiese fabels van Sybren Polet, Mannekino blz. 270-303