Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1977 (nrs. 1-4)

[p. 31]

H.R. Heite
‘Het boek Ik’ van Bert Schierbeek

Toen Bert Schierbeek in 1951 met Het boek Ik kwam, betekende dat niet alleen een nieuwe start binnen het eigen oeuvre - dat tot op dat ogenblik uit twee konventionele romans bestond -, maar ook een vernieuwing binnen het Nederlandse literatuurbestand. Op deze eerste aflevering - in volgorde van verschijnen dan, De andere namen zou eerder geschreven zijn - heeft Schierbeek een flinke reeks andere ‘proëzie’-boeken laten volgen, die nogal konsequent het eenmaal gekozen vormen informatieprincipe trouw zijn gebleven. De enige duidelijke ontwikkeling binnen deze serie van acht, waarvan (tot op heden) Inspraak van 1970 het laatste deel vormt, is een toenemende versobering. Het lyrisch element zou in betekenis afnemen, het werk werd ‘wat droger, gortiger’, zoals de schrijver het zelf typeerde. En mondde tenslotte uit in de ‘stille’ dichtbundels De deur (1972) en In- en uitgang (1974).

Het boek Ik kwam trouwens niet als een volslagen verrassing: Schierbeek had tussen '46 en '50, onder invloed van Lowry's Under the volcano, Het Boek Lecocq en de novelle Jazubel geschreven, geen van beide in boekvorm gepubliceerd, maar wel in afleveringen van Het Woord. Niet dat de kritici zich voorbereid toonden: bijna niemand was in staat adequaat op het boek te reageren en het op de eigen merites of fouten te beoordelen - voor een belangrijk deel uit gemis van een eigen, Nederlandse traditie waarop het werk te herleiden viel. Veelal werd volstaan met refereren aan ‘verschijnselen’ als Joyce en het surrealisme - namen waarmee het boek zich overigens zelf pousseerde.

Maar om te stellen dat de kritici in meerderheid behalve onkundig ook verbijsterd en rankuneus reageerden, zoals bij herhaling door Schierbeek zelf is beweerd, is niet helemaal terecht. De toon waarop Cobra en Vijftig (de poëzie dan) regelmatig

[p. 32]

zijn weggehoond, viel m.b.t. Het boek Ik minder vaak te beluisteren. Al heeft met name Greshoff wel z'n best gedaan. De houding van kritiek en publiek tegenover het werk van Schierbeek is eigenlijk meer een afwachtende geweest. Illustratief is een opmerking uit een bespreking van een toneelkollage uit Het boek Ik, in 1972 in Mickery opgevoerd: ‘De verschijning van het boek was in 1951 een literaire gebeurtenis, waarvan ik moet bekennen dat ik toen niet durfde zeggen dat ik het een soort ingewikkeld veredelde waanzin vond.’

Tekenend in dit verband is ook dat waar de dichters van Vijftig al snel met een flinke aanhang (epigonen!) gezegend werden, Schierbeek maar weinig weerklank vond. Pas in een aanmerkelijk later stadium hebben zich binnen ons proza enkele geestverwanten gemeld. Wat binnen het kortere bestek van de poëzie wel aansprak, deed dat in een meer omvangrijke vorm kennelijk niet. Ook voor het gevoel van de auteurs zelf niet: experimentele dichters als Andreus, Campert, Kouwenaar, Polet en Vinkenoog hanteerden een traditionele prozavorm. (Polet alleen aanvankelijk, maar ook hij zou niet de typische verworvenheden van Vijftig binnen het proza toepassen.) Hermans maakte, in een vraaggesprek in Het Boek van Nu (1952) ook onderscheid tussen de experimentele poëzie, die hij wèl als ‘een betrekkelijke vernieuwing’ zag, en Het boek Ik, dat hij beschouwde als een regelrechte afstamming van het tijdschrift Transition. Het zal geen verwondering wekken dat hij deze vorm van prozavernieuwing afkeurde: ‘De roman kan zich niet vernieuwen door a-logische taalexperimenten, maar door het kiezen van andere onderwerpen, door het scheppen van nieuwe karakters, het veranderen van perspectief, zienswijze, compositie, enz.’ Hij verwoordde waarschijnlijk de mening van veel mensen.

Waar Schierbeek klaagt (Hollands Diep 11/12): ‘Tegenwoordig begrijpt men toch veel meer. We zijn niet meer onbegrijpelijk; we blijven wel onbegrepen’, is niet duidelijk wie hij behalve zichzelf tot die ‘wij’ rekent. Lucebert, als schrijver van een weinig Vijftigersproza (en inderdaad als zodanig nauwelijks gesignaleerd)? Maar de eigenlijke erkenning die het proza van een Polet en een Michiels wel gekregen heeft, ontbeert dat van Schierbeek inderdaad nog steeds.

Toch heeft Het boek Ik opvallende verkoopcijfers gehaald.

[p. 33]

Schierbeek: ‘Van mijn boeken, uitgezonderd dan Het boek Ik, gaan er in een jaar of twee, drie na verschijning zo'n 6000 weg. De 60 000 of meer exemplaren van Het boek Ik zijn geen maatstaf.’ (Het boek werd voor de vijfde en tot dusver laatste maal door De Bezige Bij herdrukt als Darboek, in een oplage van 20 000.) Een verklaring voor de aftrek van het boek zou de uniciteit ervan kunnen zijn. Het was de eerste en is, afgezien van Schierbeeks latere werk, de enige vorm van Vijftigersproza. Behalve ophef schijnt ook een (niet al te kortstondige) uitzonderingspositie een faktor te zijn om een boek tot een mythe of een symbool te doen worden.

In hoeverre Het boek Ik plus Schierbeeks latere teksten het geleidelijk opkomen van andere experimentele prozaïsten, als Michiels, Polet, Robberechts, Roggeman, Vogelaar en Insingel, in de hand hebben gewerkt, valt niet in dit korte bestek vast te stellen. Twintig jaar experiment kan niet zonder effekt zijn, maar de prikkels die ons uit het buitenland bereikten (de nouveau roman, de linguïstische methode, het werk van Duitse eenlingen als Arno Schmidt, Peter Weiss en Helmut Heissenbüttel) lijken belangrijker drijfveren te zijn geweest. De naam Schierbeek wordt binnen beschouwingen niet vaak met die van de latere experimenteerders in verband gebracht en trouwens ook maar zelden door die anderen zelf in de mond genomen (en waar dat wel gebeurt, vaak nogal kritisch: vgl. Vogelaars reaktie op Inspraak, opgenomen in Konfrontaties). Het belang van Het boek Ik voor de latere, huidige ontwikkelingen binnen het proza in Nederland lijkt dan ook meer op het terrein van de mentaliteitsverandering te liggen dan op het gebied van de direkte beïnvloeding.

- In het werk van de tateren is vaak meer (en in een aantal gevallen iets fundamenteel anders) aan de hand dan de associatief opgebouwde fragmentering die het werk van Schierbeek kenmerkt. (Van een rigoureus fragmentarisch organisatieprincipe is in Het boek Ik trouwens nog geen sprake: het boek is eigenlijk nog ‘gewoon’ in hoofdstukken geschreven, minder ‘open’ althans dan het latere werk.) Schierbeek is zich, nevenschikkend, blijven bedienen van de typisch epische, horizontale struktuur en werkt relatief weinig met gelaagdheden en kom-

[p. 34]

plexiteiten. Vanuit de opvatting dat alles al één is, en daarom volstaan kan worden met een ongekompliceerd naast elkaar plaatsen, is de manier waarop hij te werk gaat meer verzamelend dan konstruerend. Toch is Schierbeek, kurieus genoeg, minder dan verschillende andere experimentele prozaïsten een ‘verhaal’ schrijver. Genoemde epische rangschikking zou de reden kunnen zijn dat Klaus Beekman hem in zijn artikel ‘Experimentele teksten omstreeks '70’ (Spektator iv/9, 10) toch tot de narratieve avantgardisten rekent.

- Een ontwikkeling binnen het Nederlandse ‘andere’ proza waartoe stellig niet door het werk van Schierbeek is aangezet, is de neiging het poëtikaal bewustzijn binnen het werk zelf te thematiseren. Schierbeek interrumpeert en bekommentarieert doorlopend binnen zijn teksten - soms al te nadrukkelijk en al te moraliserend -, maar niet op dit punt.

Aan een wereldbeschouwelijke visie en een interpretatiekader heeft het bij Schierbeek nooit ontbroken. Wèl, als bij zoveel Vijftigers, aan poëtikale verantwoording. De opmerking dat uit een andere ervaring van de realiteit een andere realiteitsbenadering voortkomt en daaruit weer een andere vormgeving aan die realiteit, is een open deur. 't Is gemakkelijk om van ‘vrijheid’ te getuigen en, typisch in de sfeer van Vijftig, van ‘ruimte in taalhantering, kompositorisch opzicht, enz.’, maar over de taalhantering, de struktuurprincipes (de vertragings- en herhalingseffekten bv.!), de associatiedosering zelf wordt niet of nauwelijks gerept. De tijd dat met mimetische gemeenplaatsen (‘een spiegel van het chaotische in onze samenleving’, ‘uitdrukking van de beweeglijkheid van het leven’) volstaan kon worden - de Vijftigers konden het zich nog permitteren -, is voorbij.

- Een ander onderscheid tussen Schierbeek en de andere namen betreft de ritmische komponent in het werk. Schierbeek hanteert het ritme (het ritme, steeds hetzelfde, bepaald als het zou zijn ‘door de adem der mensen’) als een ‘soort motor’, een middel ‘om de boel bij elkaar te houden’. Het zal een van de belangrijkste redenen zijn dat het werk veelvuldig als poëzie wordt betiteld. Bij de anderen is niet of nauwelijks van een regelmatige ritmiek sprake - tenminste niet in de betekenis van regelmatige afwisseling binnen de voortbeweging van de zin. Vogelaar: ‘Hoe gesmeerder de tekst loopt, des te sneller kan de lezer over de woorden heen lezen, des te minder vragen worden

[p. 35]

er gesteld.’ (Raster VI/4)

De inhoudelijke betekenis van de door Schierbeek gehanteerde tekstflarden dreigt zodoende een sekundaire grootheid te worden - met hoeveel nadruk de schrijver bij andere gelegenheden ook het standpunt beklemtoont dat zijn werk moet uitdragen. (Volgens Schierbeek wìl het werk ook niet begrepen, maar beluisterd en gehoord zijn.) Ondanks het grote aantal overgangen van ongelijksoortig materiaal is door de gladheid, vanwege de regelmaat van ritme, klank en syntaktische bijzonderheden, waarmee gekoppeld wordt, het gevaar van een automatisch (gedachtenloos) leesproces immers niet denkbeeldig.

- De behoefte om syntaktisch regels te doorbreken - bij Vijftig om tot een andere taalhantering te komen; bij latere experimentelen, Vogelaar bv., eerder om verwachtingspatronen te doorkruisen -, is in Het boek Ik manifest, maar nam in het làtere werk af. Het ontbreken van interpunktie (in Het boek Ik fragmentsgewijs, al is het aantal vraag- en vooral uitroeptekens overstelpend; in later werk voortdurend) was binnen de beweging van Vijftig weinig minder dan vanzelfsprekendheid.

- Het meest in het oog lopend onderscheid tussen Schierbeek en de latere experimentelen blijft natuurlijk gebaseerd op het lyrische, het (niet parodiërend!) retorische en het irrationele dat Schierbeeks werk kenmerkt.

- Een punt waarop Schierbeek overéénstemt met sommige anderen, is de al aangestipte bekommentariërende rol die de auteur expliciet binnen de tekst speelt. In hun vorm wijken Schierbeeks opmerkingen echter sterk af: zij zijn uitgesproken zangerig en retorisch. Een soort retorische vragen vaak.

- Tenslotte nog een drietal (niet onbelangrijke) aspekten waarmee Schierbeeks werk raakt aan de latere, ook internationale, avant-garde.

Te beginnen met Het boek Ik is Schierbeek ervan uitgegaan ‘dat “jij” en “ik” hetzelfde moeten zijn’: hij heeft uiting willen geven niet aan wat een enkeling behelst, maar aan wat allen ervaren. Zo luidt de opdracht in het boek Inspraak: ‘Ik dank iedereen die in mij gesproken heeft, ook mijzelf en garandeer dat er geen woord van mijzelf bij is.’ De auteur als arrangerend intermediair is een regelmatig voorkomend gegeven binnen de huidige experimentele literatuur. (Overigens zou Schierbeek geen Vijftiger zijn geweest als hij deze opzet ook had waarg-

[p. 36]

maakt, dus zonder subjektieve inbreng verslag had kunnen doen).

Een tweede aspekt is de mate van willekeur waarmee het gebruikte materiaal uit de overvloed van informatie gekozen is. M.a.w. de (gedeeltelijke) verwisselbaarheid van de keuze.

Als derde een opvatting, verwoord in een inleiding op Cobra, De experimentelen (1953). Het is de opvatting die later vanuit een heel andere hoek, de tijdschriften Tel Quel en vooral Change, weer in de belangstelling zou raken: de opvatting dat het werk (de produktiviteit) belangrijker is dan het resultaat (het produkt). Waarbij het uitgangspunt van Schierbeek - Rodenko's nulpunt - overigens nogal ver van dat van de linguïstische methode ligt, die zich richt op een inbreuk op de zorgvuldig afgewerkte betekenis.

De plaats die Het boek Ik binnen de huidige ontwikkelingen van het experimenteel proza inneemt, is duidelijk een geïsoleerde. Daarvoor was Schierbeek te zeer een exponent van Vijftig. De retorische kant van die beweging heeft hij als geen ander gestalte gegeven, tot in het bezwerende en geëxalteerde toe. Veelzeggend is het dat Schierbeek, nu hij zich in meer rationele richting heeft ontwikkeld, is overgestapt van ‘proza’ op ‘poëzie’.