Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1977 (nrs. 1-4)

[p. 27]

Jacques Kruithof
‘Mijn kleine oorlog’ van Louis Paul Boon

Wie zich nu Mijn kleine oorlog wil aanschaffen, koopt de Salamander met het omslag van Berserik: een joodse jongen, veewagens, een uitkijktoren. Een illustratie bij de gróte oorlog, gezien vanuit 1960, de verschrikking daar in Polen, niet bij Boontjes kleine oorlog, ‘hier’ in bezet België en dan nog hoofdzakelijk in Aalst, te boek gesteld in 1946. Los van de actualiteit, bestemd voor lezers die de gebeurtenissen hier èn daar door verhalen en films hebben leren kennen, zou Mijn kleine oorlog nu na dertig jaar ook een ander boek dan bij de eerste druk geweest zijn, als Boon het ongewijzigd had gelaten.

Maar hij heeft bij de tweede uitgave (1960) een vlaamse, preciezer: aalsterse tekst omgewerkt tot een gewestelijk nederlandse, dus het publiek van tijd- en streekgenoten ingeruild voor een heel taalgebied. Een bewuste ingreep in de receptie, die tevens het boek een plaats gaf in zijn inmiddels gegroeide en vooral in Nederland ontvangen oeuvre. Zo zijn ook de overige veranderingen uit te leggen.

Die tweede druk is in hoge mate gekuist: opmerkingen over seks, kerk, clerus, de koning, politieke zwendel zijn weggelaten; de scherpste kanten zijn afgeslepen, naar René Gysen meent om ‘tegemoet te komen aan de gemiddelde normen van fatsoen en intelligentie’¹. In elk geval verloor het boek er iets van zijn pamflet- karakter, van zijn urgentie door, en kon Boon er op de lange baan beter mee uit de voeten. Ook door de toegevoegde hoofdstukken Vijftien jaar later en Laatste woord (respectievelijk over een Lolita in het huisgezin van de verteller en over een zekere madame Ondine) werd het boek nadrukkelijk bij Boons bekende werk ingelijfd, als voorspel tot De Kapellekensbaan en Menuet.

Een en ander wijst al op een tweede afstand: die var de schrijver tot zijn ‘door verontwaardiging gevoed, opstandig geschrift’ (Gysen), dat na zoveel jaar minder rechtstreeks gelezen of

1 René Gysen, Een vergelijking van twee drukken van ‘Mijn kleine oorlog. In: Louis-Paul Boon. Samengest. door de red. van ‘Komma’. (Den Haag 1966.) Pp.110-20.

[p. 28]

herschreven moest worden, om werkaam te kunnen blijven. Zo bezien is de verzwakking alleen: opnieuw op scherp stellen. Maar natuurlijk zijn de woede en de opstandigheid inderdaad van aard en richting veranderd: de oorspronkelijke, kapitaal gezette slotzin schop de menschen tot zij een geweten krijgen maakte plaats voor Ondinekes laatste woord: wat heeft het alles voor zin? Dat spreekt boekdelen (ontnuchtering, resignatie, verbeten wanhoop, alles wat in de tussenliggende jaren op papier gezet is), maar niettemin is die aanvankelijke peroratie blijven staan.

Ingevoegd in Boons oeuvre, en daarom aangepast aan de verstandhouding tussen Boontje en zijn lezers, is Mijn kleine oorlog meteen in de schaduw geraakt van de grote romans waar het tussen staat, en vooral van De Kapellekensbaan en Zomer te Ter-Meren. Het is deel van Boons ontwikkeling geworden, een beslissende stap: ‘de doorbraak van de subjectiviteit’ (Weisgerber²), en daardoor gedateerd.

In vroegere boeken (De voorstad groeit, Abel Gholaerts en Vergeten straat) was een alwetende verteller aan het woord, die zich in de gij- of wij-vorm met zijn lezers verstond, commentarieerde, afstand bewaarde tot handeling en personages. In Mijn kleine oorlog treedt die verteller als ‘ik’ en ‘ge’ op de voorgrond (later zal hij uitgroeien tot de half fictieve Boontje), maar met dezelfde afstand tot de mensen die hij beschrijft, zichzelf en zijn beschrijving ervan. Het moedeloze einde van De voorstad (‘en.. ach, enzovoort, enzovoort’) en het tweede slot van Mijn kleine oorlog zijn niet alleen verzuchtingen over wat is voorgevallen, maar tevens over het verslag ervan: het vertellen, de literatuur is problematisch. Het eerste hoofdstuk heet Het boek over de oorlog en vraagt naar een ‘grote schrijver’ die zijn ‘Boek Over De Grote Oorlog’ zou maken - voor zover dat een topos is, dan toch een over de bescheidenheid van het schrijven.

De verteller legt (als in later werk) rekenschap af van fictie, die verfraaiing is, steekt de draak met echte, maar wereldvreemde letterkundigen, schakelt zich door de aanspreekvorm vrijwel gelijk met de lezer (de geïntendeerde lezer, heet dat wetenschappelijk), wat een retorisch element is, uitlokking van bijval en solidariteit. Tegelijk zorgt hij er voor op één lijn met zijn personages te blijven: een figuur in de fictie die de ontoereikendheid ervan aangeeft, haar doorbreekt (ook dat fictief) en

2 Jean Weisgerber, Experimenten met de roman. In: ibid. Pp.22-34.

[p. 29]

daarmee aan geloofwaardigheid wint. Het verbrokkelde geheel (herinneringen, anecdotes, brieven, beschouwingen, romein en cursief gezette gedeelten, afwisseling var verleden en tegenwoordige tijd, van verhaal en morele gevolgtrekking, bijzonder en algemeen, fictie en werkelijkheid), dat mozaïek lijkt zonder effectbejag, zonder voordacht om een gave compositie in elkaar gezet, maar is evengoed een kunstgreep. Samen met de ‘gedreven’ stijl (lange zinnen, veel nevenschikking, weinig interpunctie), de spreektaal waar geen literaire pretentie in lijkt te schuilen, de woordenvloed, suggereert de opbouw de eerlijkheid waar de verteller aanspraak op maakt.

Boon is die methode blijven gebruiken tot Als het onkruid bloeit; ze is daardoor achteraf gemakkelijk in Mijn kleine oorlog aan te wijzen (al schreef Elsschot in zijn voorwoord: ‘zijn stijl is ruw, brutaal, ongeschoold, soms plat, maar dat alles is bewust en gewild’). Achteraf hoort deze geraffineerde eerlijkheid bij de creatie van Boontje als literair figuur: de buitenstaander, niet beter dan de rest, erbij betrokken zonder erbij te horen, partijdig zonder zich in de politiek te wagen, opstandig zonder veel hoop dat dat helpt, schrijver zonder veel fiducie in de literatuur.

Toen het boek verscheen, met zijn ophitsende slot, zijn provocerende chaos en hekeling, vielen andere dingen op. De aanklacht, de onwelvoeglijkheden, het trappen op tenen die na de oorlog zeer gevoelig waren - reacties van dien aard hoeven de revue niet meer te passeren, hoewel valt te duchten dat we er onder het ethisch reveil nog wel meer zo zullen krijgen. Bij morele bezwaren horen steevast ‘literaire’: verwijten over onbegrijpelijkheid, gebrek aan ‘vormgeving’: ‘hij kalkt er maar op los’, vond Greshoff over Mijn kleine oorlog.

Een nieuwe literaire vorm lijkt misschien altijd in eerste instantie vormeloos, of laat zich moeiteloos zo afschilderen. Boons uitgekiende anarchie (in thema's, perspectief, structuur en taalgebruik) tergt niet meer doordat ze gewoonte geworden is, al zullen lezers die minder up to date zijn de haren af en toe nog wel te berge rijzen: een goede manier om erin te komen.

Het experiment in het verhaal heeft in de jaren na de oorlog weinig heel gelaten van alle vertelcategorieën: personage, handeling, tijd, ruimte. Boon heeft daar nauwelijks deel aan gehad, maar vanaf Mijn kleine oorlog wel de positie helpen ondergra-

[p. 30]

ven die eerst overhoop moest: het centrum en ordenend beginsel van het verhaal, de verteller. Door diens rol dubbelzinnig te maken, riskeert een schrijver de afbraak van de hele klassieke ‘wereld in woorden’ - maar: ‘ook de afbreker bouwt op’, om met Boon te spreken.