Raster. Jaargang 5

[p. 517]

Lela Zeckovic
Drie Sloveense dichters

De ontwikkelingen in de Sloveense literatuur van de zestiger jaren worden doorgaans geassocieerd met de activiteiten van een groep schrijvers en beeldende kunstenaars, die in 1966 onder het handelsmerk oho naar voren trad. De affiniteit die zij tot elkaars ideeën en werk vertoonden berustte aanvankelijk overwegend op een gelijksoortige mentaliteit: zij weigerden gebruik te maken van de kunstvormen, welke binnen eigen land en taalgebruik de status van officiële kunst hadden verkregen. Zij zochten een uitweg in de visuele (konkrete) poëzie en in de verdere ontwikkeling van mogelijkheden, welke in stromingen als het Nieuwe Realisme, Fluxus etc. aan bod waren gekomen.

De beeldhouwer Marko Pogacnik en de dichter Iztok Geister Plamen waren de oprichters van de groep. De ‘theoretische teksten’ die ze in het studentenblad Tribuna publiceerden groeiden al spoedig uit tot een ideologie, die de positiebepaling van de anderen stimuleerde. I.G. Plamen gaat er van uit dat in de huidige konsumptiemaatschappij de relatie subjekt-objekt gestoord is. Een van de redenen hiervan is dat het voorwerp, het ding, (Sloveens ‘res’) in het dagelijks leven slechts de eigenschap van de bruikbaarheid bezit. Om een nieuwe relatie met het ding te kunnen aangaan stelt hij een objectieve, wetenschappelijke benadering voor. De overgang van interpretatie naar observatie als werkmethode, is een van de belangrijkste kenmerken van de nieuwe sensibiliteit.

Pogacnik vervreemdt en rekonstrueert de omgeving. De procédé's die hij gebruikt om een de-automatisering van waarneming en werkelijkheidsbeleving te bereiken, berusten vaak op een vergroten van de onvoorspelbaarheid: lichte voorwerpen worden verzwaard door hen met een laag gips te bedekken, bomen voor het huis worden met onnatuurlijke kleuren geverfd etc.

De belangrijkste bijdragen heeft hij echter geleverd als vormgever van de oho-uitgaven, welke in de periode 1966-1968 in eigen beheer verschenen. De perfecte uitvoering en een bijna vrome eenvoud verraden dat het spel bittere ernst kon zijn, zelfs wanneer het met

[p. 518]

humor werd bedreven.

Het waren Marko Pogacnik, Iztok Geister Plamen, Ales Kermauner, Franci Zagoricnik, Tomaz Salamun, Braco Rotar, Milenko Matanovic, Vojin Kovac-Chubby, Andraz Salamun, Matjaz Hanzek, Sreco Dragan, Marjan Ciglic, Nasko Kriznar en David Nez die binnen de ‘reïstische’ doktrine werkzaam waren. Het woord ‘reizam’ (reïsme) werd door de kriticus Tomaz Kermauner het eerst gebruikt om de nieuwe richting aan te duiden.

Het boek in zijn traditionele vorm is in de oho-reeks niet sterk vertegenwoordigd. De makers spraken liever van ‘artikel-boek’ dan van ‘boek’. De meeste ervan zijn uitgevoerd in de vorm van een doosje. De bladzijden zijn vervangen door spierwitte kartonnetjes met een uiterst summiere tekst in kleine scherp afgedrukte letters er op. Zoals b.v. deze gedichten van Rotar Dreja: je bent mal/je bent niet mal; je bent verliefd/je bent niet verliefd; je luistert naar Bach/je luistert niet naar Bach; val dood/val niet dood; etc.

Milenko Matanovic zorgde voor het aardigste grapje uit de serie: op het oppervlak van de kartonnetjes zijn in plaats van woorden de vormen van verschillende voorwerpen ingedrukt: een schroefje, een half nagelschaartje, een naald, een sleuteltje, een vishaakje.

Met visuele poëzie binnen het kader van het reïsme hielden zich bezig: Franci Zagoricnik, Matijas Hanzek, Milenko Matanovic en Vojin Kovac-Chubby. Zagoricnik koos voor de a-semantische variant. Zo maakte hij strukturen opgebouwd uit de leestekens van de schrijfmachine. Deze volgedrukte vellen papier vormen een kontrast met zijn ‘gewone’ poëzie, waar de semantische aspekten van de klanken centraal staan. Vooral zijn vele neologismen en ‘niet bestaande’ woorden die toch door hun struktuur associaties op verschillende niveaus bewerkstelligen, zijn gedeeltelijk te interpreteren in termen van het reïsme: zij verstoren de leesgewoontes en dwingen de lezer om actief te blijven.

In 1968 gaf het literaire tijdschrift Problemi, in de redaktie waarvan inmiddels Zagoricnik en Plamen waren opgenomen een speciaal nummer uit: Katalog. Zagoricnik schrijft hierover naar het verwante tijdschrift rok in Beograd: ‘Katalog is breder van opzet dan de oho-uitgaven. Het houdt zich niet uitsluitend met de problemen van oho bezig. oho is nu slechts een sektie binnen Katalog. Ook andere zaken worden nu aan de orde gesteld: proza van Rudi Seligo, Braco Rotar, Tomaz Salamun; de ‘klassieke’ moderne poëzie van Salamun, Plamen; essays, film, kritiek, maatschappelijke vraag-

[p. 519]

stukken’.

Katalog, eigenlijk een bloemlezing van alles wat sinds 1966 gebeurd is, bleek te agressief van presentatie en inhoud om niet door de establishment onder de schrijvers en kultuurdragers veroordeeld te worden. De oho-groep die toen vrijwel uiteen was gevallen, kreeg pas voor het eerst aandacht in de pers, dankzij de felle diskussies die Katalog had uitgelokt. De machtsovername had echter al plaats gevonden: het tijdschrift Problemi en het studentenblad Tribuna zijn de spreekorganen van de nieuwe generatie geworden met vele sympatisanten in de andere Joegoslavische centra, vooral in Zagreb en Beograd.

De hier gepresenteerde dichters zijn:

Franci Zagoricnik, geb. 1933. Gedichtenbundels: agamemnon (1965) in de cirkel (1967) fondi oryjà pîla (1970)

Tomaz Salamun, geb. 1941. Gedichtenbundels: poker (1966) cape (1968)

Iztok Geister Plamen, geb. 1945. Gedichtenbundels: pegam en lambergar (1968) treurspreeuw (1969)