Randstad 4-6

[p. 59]

Olivier Boelen
‘De eerste schreeuw van een post-kommunistisch credo’; Kazantzakis Ascese

Ascese is het sleutelwerk van Nikos Kazantzakis (1883-1957), waarvan de monumentale kompleksiteit in geen enkele verhouding tot de omvang staat. Van 1923 tot aan zijn dood heeft hij er voortdurend aan en mee gewerkt.

De eerste veertig jaar van zijn leven waren weinig produktief. Op zoek naar een Ithaca van de geest schreef hij ‘on the road’ een handvol reisverhalen, terwijl hij trachtte uit zijn chaotische verworvenheden een slagorde van Uebermenschen op te stellen, om aan hun zijde te strijden voor de voortdurende rehabilitatie van de mens. Zij zijn de ‘Salvatores Dei’, aan hen droeg hij zijn eerste zangen op: aan Homerus, Dante en Shakespeare, aan Nietzsche, Bergson en Cervantes, maar ook aan Teresa van Avila, Mozes en Mohammed, Dzjenghis Khan en Lenin, Rembrandt, El Greco en vele anderen. Ascese is tegelijkertijd het beginpunt van zijn schrijversloopbaan en het middelpunt van zijn oeuvre.

In 1923, op het hoogtepunt van zijn Boeddhistische periode, woonde Kazantzakis in Berlijn, centrum van een land in chaotische ontbinding. Hij frequenteerde revolutionnaire milieus en sloot vriendschap met een groep jonge, joodse kommunisten. Hun onverzadigbare hunkering naar aktie bewoog hem sterk. Is er grotere tegenstelling denkbaar dan tussen Lenin en Boeddha? Een geheel nieuwe gedachte neemt bezit van hem: deze revolutionnaire ekstasis bevrijdt de mens evenzeer van de ‘statische de facto-moraal die op een gegeven moment in een gegeven maatschappij bestaat’ (Bergson), als de satori van de Boeddhists niet de uitkomst van de strijd is belangrijk, maar de strijd zelf; de revolutionnair is al vrij, hij heeft zich al bevrijd van de ‘oude orde’ door er afstand van te doen, haar te verwerpen; de strijd is geen middel om de vrijheid te verwezenlijken, de strijd is al de vrijheid. Hier vonden Boeddha en Lenin elkaar in Kazantzakis' geest: Boeddha op de uiterste rechterflank, Lenin op de uiterste linkerflank. En op deze gelijkenis in het konflikt rust zijn Ascese.

De oorspronkelijke versie verscheen in 1927 in het Atheense maandblad Renaissance, als ‘de schreeuw van een post-kommunistisch Credo.’ Kazantzakis diende het werk aan als: ‘een mystiek boek, waarin beschreven wordt hoe de ziel van niveau tot niveau kan klimmen totdat zij het hoogste

[p. 60]

niveau bereikt. Er zijn er vijf: Ego, Mensheid, Aarde, Heelal, God.’ De kritiek in Griekenland was algemeen ongunstig en soms zelfs bespottend.

Van 1925 tot 1938 diende Ascese als ‘geraamte’ voor zijn Moderne Odyssee. Ten behoeve van zijn in het frans geschreven roman Le jardin des rochers, maakte hij in 1934 een gedeeltelijke vertaling van Ascese. In 1945 verscheen in Athene een (met name wat het laatste deel betreft) geheel herziene versie. De eerste komplete vertaling van Octave Merlier, waaraan Kazantzakis gedeeltelijk meewerkte, werd in 1951 gepubliceerd door het ‘Institut Français d'Athènes’. Een hiervan op sommige plaatsen sterk verschillende franse vertaling, door Aziz Izzet samengesteld met hulp van Kazantzakis' weduwe, verscheen in 1959 bij Pion. De enige engelse vertaling is die van Kimon Friar (Simon & Schuster, New York, 1960).

De kretenzer oorsprong van Kazantzakis is in zijn eigen interpretatie een ‘beginpunt’ van groot belang. Kreta is inderdaad noch Europa, noch Griekenland. Sinds het begin van onze jaartelling hebben romeinen, arabieren, kruisvaarders, venetianen en turken het bezet en er hun invloeden achtergelaten. Maar de geschiedenis van Kreta gaat nog veel verder terug. De oorsprong van de kretenzen ligt waarschijnlijk in Klein-Azië. Omstreeks 2500 v.Chr. leidde een nieuwe stroom immigranten tot de ongelofelijke ontwikkeling der kretenzer kuituur (Knossos, Phaestos). Vanaf 1700 v.Chr., na de vreselijke aardbevingen en vulkaanuitbarstingen, vestigden kretenzen zich in groten getale in Griekenland (Mycene) en Klein-Azië, en veranderden de kuituur der kontinentale volkeren. Rond 1400 v.Chr. maakte één enorme aardbeving voorgoed een einde aan de suprematie van Kreta.

Op Kreta geeft een zichtbaar en voelbaar vijfduizend jaar oud verleden een intuïtief perspicientia en een andere dimensie aan de ‘évolution créatrice’; de levende symboliek van zijn geboortegrond heeft de ‘bergsonien’ Kazantzakis zijn hele leven vergezeld en op al zijn werken haar stempel gedrukt.

‘Kreta,’ schrijft hij, ‘is de synthese die ik altijd getracht heb te omvatten: de synthese van Griekenland en het Oosten.’ (uit: De kretenzer wereldvisie, een polemisch essay over zijn Moderne Odyssee in het tijdschrift Nea Hestia). De voornaamste eigenschap van Griekenland is volgens Kazantzakis: ‘het konsolideren ten koste van veelvuldige moeiten van het “ik”, het kleine geisoleerde hokje dat de wispelturige krachten en de primitieve demonen onderwerpt aan het licht der menselijke wil. Het hoogste ideaal van Griekenland is het “ik” te redden van de anarchie en de chaos.’

En de essentie van het Oosten is: ‘het “ik” te verenigen met het oneindige tot het zich er mee vermengt. De passieve bespiegeling, de gelukzaligheid van het afstand doen, de volledige overgave in vertrouwen aan de geheimzinnige en onpersoonlijke machten: dát is de essentie van de Oriënt.’ In zich voelt hij: ‘noch het Westen, noch het klassieke Griekenland als een zuivere “eliksir”. Noch de wanordelijke chaos, noch de willoze berusting van het Oosten. Integendeel, een synthese: het “ik” dat de afgrond beziet zonder zich te ontbinden; meer nog, die blik helpt het zich op zichzelf te koncentreren door het te vullen met trots en moed. Deze blik op het leven en de dood noem ik kretenzisch.’

Kazantzakis zag, in zijn levenslang zoeken naar kreatieve synthesen, in zijn

[p. 61]

leermeester Bergson terecht de grootste vernieuwer van het ‘westerse’ denken in het begin der twintigste eeuw. Niet slechts verbindt Bergson de wetenschappelijke konklusies van Darwin en Huxley met een ‘intuïtieve’ metafysiek, ook zijn moraal is een synthese van religieuze metafysiek en mystiek en pragmatisch rationalisme. De invloed van Bergson was inderdaad zo groot, dat gesteld kan worden, dat het denken van Kazantzakis een synthese is van het geheel der menselijke ‘philosophia perennis’ en het trio Nietzsche-Bergson-Lenin.

Philosophia perennis (de term is van Leibniz) houdt zich bezig met een transcendente Werkelijkheid, terzelfdertijd substantieel en kosmisch. De aard van deze Werkelijkheid bepaalt de aard van het studium; de eisen die deze beoefening stelt, leiden meestal tot een streven naar één-wording met die Werkelijkheid. De similariteit van de diepste uitkomsten der mystiek in kultuurgebieden die van elkaar onkundig en/of geïsoleerd waren in een tijdsbestek van 2500 jaar, behoort tot de opvallendste verschijnselen der menselijke aktiviteit.

Het begin der mystiek is de ‘satori’; dewilskracht wordt vereist om de verleiding te weerstaan te bezwijken voor zinnelijkheid en verstandelijkheid (‘letterlijkheid’), waardoor men tracht een spontaan irrationeel gebeuren (ekstasis, satori) te herhalen door imitatie van de omstandigheden van het oorspronkelijk gebeuren.

De kompleksiteit van Ascese vloeit voort uit het feit, dat het er voor Kazantzakis niet slechts om ging zijn eigen gedachten, omtrent de denkbeelden van al diegenen die hij onderzocht had, te ordenen en op te helderen, maar vooral om uit deze veelheid, waar oppervlakkig gezien de tegenstrijdigheden overheersten, een pakkende synthese te distilleren. Iedere etappe van Ascese bevat zo meerdere étages: de Boeddhistische mystiek, de pythagorische mystiek, Plato, de Atomisten, Aristoteles en het thomisme, de middeleeuwse mystiek, het soufisme enz., tegenover, maar versmolten met Nietzsche-Bergson-Lenin. Sterker vereenvoudigd nog, kan men zeggen, dat Ascese gebaseerd is op de tegenstelling tussen de Platonische en de bijbelse koncepties van het Universum, door Kazantzakis met elkaar verbonden door de draden van het bergsoniaans denken.

Het is niet vreemd, dat Ascese pas de laatste jaren in de belangstelling is gekomen, en kennelijk meer deze tijd aanspreekt dan die van voorgaande generaties. Verschijnselen als o.a. de groeiende aantrekkingskracht van Zen en Yoga, en het groeiend gebruik van bewustzijnsvergrotende middelen, duiden op een zoeken naar een transcendente Werkelijkheid, een hunkering naar een irrationele en spirituele ekstasis.

Norman Mailer beschrijft die zoekende generatie (Advertisements for myself): ‘...I think Hip is particularly illumined by one notion so central and so shattering that its religious resonances and reverberations are going to dominate this coming century. And I think there is one single burning pinpoint of the vision in Hip: it's that God is in danger of dying. In my very limited knowledge of theology, this has never really been expressed before. I believe Hip conceives of Man's fate being tied up with God's fate. God is no longer all-powerful.’

[p. 62]

De mens is een produkt van bijna drie miljard jaar evolutie. Te lang is het biologisch evolutie-proces der hominisatie, de gehele komsische evolutie (‘De Schepping’), voorgesteld als ‘een soort menselijke idylle’ (Teilhard de Chardin), ipv. een ‘kosmisch drama’ (idem), dwz. een ontwikkeling die inhoudt, ‘dat er zelfs op het gebied van de mens - waar het toeval toch het meest onder kontrole staat - tegenover één sukses talloze mislukkingen staan, tegenover één geluk eindeloos veel ellende, tegenover één heilige een vloed van zonden. Op het niveau van de materie betekent dit om te beginnen eenvoudig gebrek aan ordening, of physieke storingen; maar aldra wordt het lijden, gedreven in een gevoelig vlees; en nog hoger ondeugd of kwelling van de geest die zich ontleedt en kiest - inderdaad, statistisch is het kwaad op alle niveau's van de evolutie altijd en overal aanwezig, vormt het zich, en verandert het van vorm, meedogenloos, in ons en om ons.’ (uit het tweede nachrift tot Het verschijnsel Mens, 1948).

De ‘awareness’ van de hipster, dwz. van een of twee na-oorlogse generaties, luidt het begin in van een nieuwe etappe naar de volwassenheid der mensheid, waarin het traditionele godsbegrip, de traditionele opvatting van de Schepping en de traditionele konceptie van het Universum niet langer passen.

‘Die ene bestaat niet’, het besluit van Ascese, houdt niet de dood van God in, maar is te zien als de groeiende volwassenheid van de mens, dwz. de dood van een mens-type. De ‘volledige rijping, voor eeuwig, onverwoestbaar’ is slechts een stadium in een nog onvoorstelbare rijping.