Randstad 1-3

[p. 73]

Freddy de Vree
Boris Vian

Rond 1942 bestond St.-Germain-des-Prés uit slechts enkele cafés en een kerkje, het publiek uit een honderdtal artiesten en pseudo-artiesten, waartussen de 15-jarige Juliette Greco, de filosoof Sartre, de latere cineast Vadim, de chansonnier-schrijver-acteur-beeldhouwer-schilder Mouloudji, de jazz-criticus Malson, de tekenaar Jean Boullet, de cartoonist Vailland e.a.

Boris Vian, de zo pas afgestudeerde ingenieur, valt er midden in met zijn Vercoquin et le Plancton, een sociologische ‘studie van de Zazou’, zijn trompet, zijn ‘absurde’ humor (geïnspireerd door Jarry en Queneau), zijn fenomenale veelzijdigheid. Hij mystificeert iedereen en wordt in minder dan twee weken een der onbetwistbare princes du quartier.

In 1946 publiceert hij de roman J'irai cracker sur vos tombes onder het pseudoniem Vernon Sullivan. Het boek wordt in beslag genomen, herdrukt, vertaald, veroordeeld. Onmiddellijk is Vian, de pornograaf, een Europese figuur geworden. Hij schrijft nog twee romans, een toneelstuk en een verzameling korte verhalen, waarnaar geen haan kraait. Ondertussen is in de rue Dauphine de Tabou geopend, met als voorname gasten o.m. Brigitte Bardot, piepjong nog, Leslie Caron, al niet veel ‘ouder’, Caldwell, Richard Wright, Heidegger, Claude Mauriac, Pierre Brasseur. Het ‘existentialisme’ is een wachtwoord geworden.

Met de bevrijding treedt het surrealisme weer op de voorgrond. In korte tijd beheerst het St.-Germain en de winkels van het

[p. 74]

cinquième en sixième. Maurice Girodias heeft de Obelisk van vader Kahane overgenomen en tot Olympia Press omgedoopt. Sartre, Heidegger en Camus zijn nu officiële ‘existentialisten’. Uit de maalstroom van talenten groeit een kunst die naar alle zijden openbloeit: er zijn de chansons van Prévert, Queneau, Ferré, Vian, Mouloudji en Greco, de romans van Vian (L'écume des jours), Mouloudji (Enrico en En souvenir de Barbarie), Frédérique (Histoires blanches), films als Et mourir de plaisir (Vadim) en refreinen als Il n'y a plus d'après (Greco), Les petits pavés (Mouloudji) of Le déserteur (Vian).

Met L'écume des jours schreef Vian ongetwijfeld de meest originele roman die tussen 1940 en 1949 te Parijs verscheen. Men zou dit boek, in analogie met de romans van Julien Gracq, een surrealistisch werk kunnen noemen, indien het onderwerp niet van zo'n mathematische scherpte was. En indien het niet reeds al de surrealistische romantiek en barok radicaal overboord had geworpen. In L'écume des jours trekt Vian de stijl van Queneau tot het uiterste door en brengt een roman die zowel thematisch als vormelijk door de humor geconditioneerd wordt.

Van dan af heeft Boris Vian zijn weg gevonden. Zijn woordbeheersing is perfect, zijn humor volkomen nieuw. Nog voor Ionesco schrijft hij L'automne à Pékin, noch in Peking, noch in de herfst spelend: een der sleutelboeken van de hedendaagse occulte literatuur. De humor conditioneert alles, verbreekt elke ‘positieve’ gedachtenassociatie, zoals ook bij Jarry in Gestes et opinions du Docteur Faustroll: ‘Waarom zou men, in plaats van de wet van het vallen der lichamen naar een middelpunt voorop te stellen, niet liever zeggen dat de leegte opstijgt naar een oppervlak, de leegte aldus tot éénheid van niet-densiteit nemend, veronderstelling die toch veel minder willekeurig is dan de keuze van water, positieve éénheid van densiteit?’ Vian werkt en leest koortsachtig, verdiept zich ook in wiskundige werken, tot hij, tussen Wittgenstein (Tractcitus Logico Philosophicus en Philosophical Investigations) en Tarski (Untersuchungen über den Aussagenkalkul) op de naam Korzybski stoot. Hij leest en herleest Science and Sanity, breekt met Sartre cs., met alle marxisme en

[p. 75]

existentialisme (‘Je ne suis pas existentialiste. En effet, pour un existentialiste, l'existence précède l'essence. Pour moi, il n'y a pas d'essence’). Hij stopt ook plotseling met schrijven, en vertaalt Strindberg (Erik xiv, Frôken Julie).

In die dagen heeft Jean-Hugues Sainmont, afgunstig op Breton, enkele belangrijke kunstenaars rond zich verzameld: de cineast René Clair, de schilders Dubuffet, Max Ernst en Marcel Duchamp, de schrijvers Queneau, Leiris, Ferry, Prévert e.a.

Sainmont noemt zich nu Sandomir en publiceert een Opus ‘Pataphysicum, geïnspireerd op Jarry. Hiermee is het Collège de ‘Pataphysique’ geboren en al brengt het buiten de naam niets nieuws, het verenigt in ieder geval enkele mensen die op het gebied van de humor schitterend werk verrichten. Wanneer Vians L'équarrissage pour tous (De vilderkunst voor allen) uit 1946, in 1951 door Reybaz in de Noctambule wordt opgevoerd, dringt het enorme schandaal ook tot het Collège door. Kort daarop sluit Vian zich bij de groep aan en vormt met Queneau en Marcel Duchamp het driemanschap dat zich bezighoudt met de Commissions des questions de probabilité, des Solutions Imaginaires en met de Infinitésimaux et leptomologies, mathématiques et sciences exactes. Eindelijk breekt de mathematische logistiek van Korzybski in Frankrijk door, zij het nog in beperkte kring, samen met de methodes van Lukasiewicz (Philosophische Bemerkungen zu mehrwertigen Systemen), Tarski en de déterminante Wrosnki (Korzybski's boek verscheen in 1933. Rond 1939-40 verschenen enkele artikels erover te Amsterdam, van de hand van P.H. Esser en R.L. Krans. Van 1955 af brak Korzybski definitief door. Alain Resnais, Pierre Kast, Queneau, Linard, Horovitz, Delahaye, William Burroughs e.a. zetten het werk dat Vian met L'arrache-coeur begon, voort).

Ondertussen gebeurt er iets vreemds. Terwijl Noël Arnaud L'automne à Pékin uitroept tot pataphysische handleiding, heeft Vian zich met L'herbe rouge en L'arrache-coeur reeds gedistantieerd van zijn vroeger werk, dus in feite ook van de pataphysica. In hoeverre de evolutie van Vian tot een definitieve breuk met het Collège zou geleid hebben, is moeilijk met zekerheid te zeg-

[p. 76]

gen. De dood van Vian laat ons een toneelstuk na, half tussen de pataphysica en de nu door een Korzybskiaanse zift gefilterde humor.

Vian schreef Les Bâtisseurs d'Empire ou Le Schmürz in de járen 1957-'59. Wat oorspronkelijk bedoeld was als een parodie op Ionesco, niet bestemd om ooit gespeeld of gedrukt te worden, groeide onder het schrijven uit tot een stuk waarin Vian ongenadig de strijd aanbindt met Het Woord. Elke ‘vaste’ uitdrukking wil de auteur verbrijzelen: ‘Il fermait la marche pour que l'autre puisse s'en servir à son tour. Parfois, on la laissait ouverte et les suivants se cassaient la gueule.’ Waar een woord twee betekenissen heeft kiest Vian stelselmatig de ‘verkeerde’, dus de normale betekenis negérend, terwijl de ‘verkeerde’ betekenis ‘logisch’ wordt uitgewerkt, zodat het irrationele op absurde wijze gerationaliseerd wordt. Naarmate het stuk vordert vallen de spelers weg, tot alleen de Schmürz overblijft, kreunend als een kind voor wie de woorden die dit Rijk schragen, volkomen nutteloos zijn.