Raam. Jaargang 1968

[p. 60]

Kroniek

Fons Sarneel
Een geheide bibliografie

Over K. van de Laarschot worden door zijn uitgever geen nadere mededelingen verstrekt, maar als ik mijn ogen dicht doe, zie ik hem zuchten in de openbare leeszaal van Eindhoven. Dat komt van de aantekening voor in zijn boek, waarin hij de directeur van dat instituut bedankt voor de verleende hulp.

Nu heeft de Eindhovense leeszaal alles aan zich, licht, helderheid, een prettige zit en vriendelijke meisjes, om een aangenaam verblijf te worden genoemd, maar op een steenworp afstands wordt al jaren gebouwd aan het nieuwe stadhuis, dat

[p. 61]

niet alleen niet als een sieraad bedoeld is, maar dat ook niet met de zachtzinnigheid die daarbij horen zou, vervaardigd wordt. Uit een erbarmelijk omgewoelde grond wordt het met krijsende machinerieën een vervaarlijke hoogte ingestampt, en wat daar het hevigst van kreunt is, behalve het kantongerecht en het bouwsel van de Nederlandse Bank waar niet iedereen regelmatig moet wezen, de openbare leeszaal, waar K. van de Laarschot de gegevens moest opdoen voor het werk dat nu voor vijfenveertig gulden per exemplaar door L.C.G. Malmberg 's-Hertogenbosch op de markt is gebracht.

De barensweeën zijn er duidelijk aan af te zien.

De volledige titel luidt als volgt:

MALMBERGS BIBLIOGRAFIE DER LITERAIRE KRITIEK VAN NOORD- EN ZUID-NEDERLAND I BETREFFENDE KRITIEKEN IN BOEKVORM VERSCHENEN GEDURENDE DE PERIODE 1880 - HEDEN EN BETREKKING HEBBENDE OP DE LITERATUUR VAN DEZE PERIODE,

een mondjevol waarin het geweld der geboorte nog hoorbaar is, en waarvan men pas terug heeft als men na drie minuten turen zijn ogen eindelijk geloven kan. Een bibliografie van de Nederlandse litaraire kritiek! Wij mogen beroemd zijn om de woekering van onze theologische verbale expansiedrift, binnen onze grenzen koesteren wij toch de allerliefste schat, onachterhaalbaar en volstrekt onvertaalbaar voor onbescheiden ogen, het geheiligd erfgoed van Robbers, Tazelaar en Joris Eeckhout. Een binnenlandse bedrijvigheid die alles slaat wat het buitenland ons toedicht aan uithoudingsvermogen tegenover God. Het gretige onthaal dat God hier altijd gevonden heeft kan men nog het beste verklaren doordat hij zich lange tijd bediend heeft van woorden. Nu hij tot zwijgen is gekomen, slinkt de belangstelling zienderogen. God was een productief literator, wij waren zijn productiefste critici. Maar ons uithoudingsvermogen is een beetje taaier dan het zijne en critici zijn we nog steeds, al heeft het buitenland daarvan geen weet.

Een duimbreed boekenplank, meer niet, beslaat Gerrit Achterberg voor zijn complete poëzie, maar wie op een rijtje wil zetten wat die anderhalve centimeter tekst nu al aan commentaar heeft uitgelokt, nog maar drie jaar na zijn dood, mag wel beroep doen op de timmerman. Voor Nijhoff geldt mutatis mutandis hetzelfde, zodat er uren en uren verloren gaan voor een omzichtig iemand die er ook iets over zeggen wil, voordat hij er zeker van is niet aan een deur te morrelen die al jaren lang openstaat. Honderden boeken zijn nooit geschreven omdat een schrijver niet zeker wist of het idee al genoteerd was, de kwestie al uitgezocht, misschien ook wel omdat het eindeloos speurwerk de aandrift definitief verlamd had. Is de veronderstelling juist dat het de beste boeken zijn die niet geschreven worden, dan is de dienst die Van de Laarschot ons heeft willen bewijzen, onschatbaar.

Wij zullen zien wat er van aan is. 536 Bundels heeft hij achterhaald niet alleen, de meeste heeft hij opengehad, van een groot aantal heeft hij de inhoudsopgave overgeschreven, van sommige heeft hij het complete register gecopieerd. Ook voor het monnikenwerk van naar elkaar verwijzende fiches moet hij niet zijn teruggedeinsd, want al dat materiaal heeft hij ook nog nauwgezet in vier rubrieken ondergebracht: een register van schrijversnamen, een register van besproken titels, een register van critici en tenslotte nog het register van de achterhaalde bundels.

[p. 62]

Een handig cijfersysteem betrekt het een doorzichtig op het ander zodat alles, viervoudig bewerkt, geruisloos uit het grijze geheugen tevoorschijn springt. Van De Eeuwige Eva (het boek) heeft waarschijnlijk nog nooit iemand gehoord, maar uit de titellijst blijkt niet alleen dat het inderdaad een boek is, een boek van B. Gijselen, maar ook nog dat erover geschreven is door Urbain van de Voorde (naar wiens Kerend Getij discreet verwezen wordt door een toegevoegd cijfer), zodat dezelfde Van De Voorde, blijkbaar sterk in het beschrijven van dingen die niemand leest, weer in de lijst van critici kan worden opgezocht, waar de computer zonder verwijl doorstuurt naar verdere schrifturen, bijvoorbeeld naar 'k Heb menig uur bij U, waaruit kan worden opgemaakt dat Urbain van de Voorde iemand was die in een eindeloos oeuvre nog maar de helft opschreef van wat een ander zou hebben gezegd. Bibliografieën zijn avontuurlijker dan hun titels, en zolang er mensen zijn die plezier vinden in de lectuur van een woordenboek, hoeven het geen zonderlingen te zijn die hun hart ophalen aan wat Van de Laarschot bij elkaar gezet heeft in zijn goed geordend magazijn. Misschien is dat magazijn wel interessanter dan Van de Voorde zelf.

Met zijn 536 nummers is het boek trouwens nog bijna 400 bladzijden dik, zodat iedereen gemakkelijk kan nagaan wat een enerverende periode Van de Laarschot achter zich heeft. En nog is hij niet te benijden. Wat nu voltooid is, is nog maar deel één, en aangezien deel twee nog de tijdschriften moet bewerken, wordt dat een onafzienbaar veelvoud van deel één. En was het maar tot daar aan toe.

Nu al moet deel één opnieuw worden bewerkt, niet omdat de oplaag al is uitverkocht, maar omdat het in de aangeboden vorm aan bruikbaarheid te wensen overlaat. Het geeft, behalve heel veel minder, ook iets meer dan wat de titel in het vooruitzicht stelt. De stukken b.v. die Hella Haasse heeft verzameld over Murdoch, Gombrowicz, Canetti, Patrick White, zijn met die over Wolkers, Vestdijk, Blaman terechtgekomen in de lijst van geschriften, want Van de Laarschot consumeert zijn wild met huid en haar. Toch is hij niet zo erg analfabeet dat hij in zulke namen het onderscheid niet ziet, want in het register van besproken auteurs laat hij ze weg. Omgekeerd missen wij pijnlijk maar consequent wat in andere talen over onze literatuur verschenen is, ik denk aan F.R. Lissens, Rien que l'homme (over Streuvels, Elsschot, Walschap etc.) en aan de opstellen van Pierre Brachin.

Rodenbach ging dood in 1880, vóór zijn tijd weliswaar, maar het zal toch niet uit protest daartegen zijn dat Van de Laarschot hem aanhoudt in de periode die hij net niet heeft gehaald.

Maar wat is nu wat de titel verstaat onder In Boekvorm Verschenen? Onder nummer 301 wordt verwerkt In Memoriam Nijhoff, maar dat is een tijdschriftaflevering, en wel van De Gids (wat er niet bij staat). Nummer 11 vermeldt Herman van den Bergh, maar dat is een tijdschriftaflevering en wel van Raam (wat er nu wel bij staat). Misschien is een tijdschriftnummer dus onder bepaalde omstandigheden te beschouwen als een boek. Maar wat is dan het criterium? Opgenomen zijn een Achterbergnummer en zelfs een experimentennummer van Maatstaf, maar waar is dan het Donkerslootnummer van De Nieuwe Stem, het Walravensnummer van De Vlaamse Gids, het Van Duinkerkennummer en dat over Smit van Roeping, het Slauerhoffnummer van Proloog, het Vestdijknummer van Podium, het Teirlincknummer van De Vlaamse Gids, het andere Teirlincknummer van het Nieuw Vlaams Tijdschrift? En is een boek dat Boekenboom

[p. 63]

heet daarom iets anders dan een boek?

De Amsterdamse dissertatie van A.C.M. Kurpershoek-Scherft over De Episode van ‘Het Getij’ is zorgvuldig uitgekamd op Nijhoff, Van den Bergh etc., maar waar blijft dan J.D.Th. Warners over Het Nederlandsche kwatrijn (Leopold, Boutens, J.I. De Haan)? Waar is H.S. Visscher, Dromen in de moderne Nederlandse poëzie (Vasalis, Achterberg, De Vries)? Waar blijft vooral, als G.H. 's Gravesande, De Geschiedenis van De Nieuwe Gids zo nauwgezet wordt nagegaan, De Kroniek van P.L. Tak van dr. Walter Thys (Huizinga, Verwey, Couperus etc. etc.)? Waar blijft H. Kapteyns, Autonome Dichters (Slauerhoff, Van de Woestijne), waar blijft diens boek over De Gemeenschap?

Van S. Vestdijk wordt alles opgesomd, tot Ellen Corr, Gedichtjes en Gedachtjes toe, maar waar is gesmoord De Glanzende Kiemcel (Nijhoff, Engelman etc. etc.)? Misschien werd er die dag wat zwaarder geheid dan andere dagen, is de lieve juffrouw schichtig geworden, liet ze net die ene dissertatie van Mevrouw Kurpershoek vallen en verdween toen schielijk met de rest van haar stapeltje. Misschien gaf ze een gilletje toen Willy van Cauwenberg, Het Cynisme in de Vlaamse Letteren had moeten worden bezorgd (misschien een prul, maar toch iets over Elsschot). Wel heeft ze over Elsschot een bundel redevoeringen gedeponeerd, maar niet over H. Roland Holst, over P.N. van Eyck en Herman Teirlinck de reeks toespraken ter gelegenheid van hun erepromotie te Amsterdam. (Wegens uitnemende verdiensten).

Een tijdschrift kan een boek zijn, een dissertatie soms, een bundel redevoeringen bij uitzondering, maar wat is een jaarboek? Vandaag en Literair (ook Kritisch-) Akkoord zijn volwaardige boeken, maar het Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde weer niet, ondanks de vaak uiterst instructieve Levensberichten en Verhandelingen die daarin te vinden zijn. Ook de Handelingen van het Filologencongres ontbreken, evenals de Kroniek van de Gezelle-specialisten. Gezelle wordt trouwens behandeld met groter brutaliteit dan ik riskeren zou; ofschoon zijn beste werk dateert van de jaren negentig, volgt Van de Laarschot de orthodoxie van de specialisten die het altijd hebben over zijn werk van plusminus zestig, wat regelrecht tot de conclusie voert dat hij tegen tachtig onderhand wel dood moest zijn. Een half oor naar de oppositie had Gezelle kunnen redden, iets waartoe zijn rechtzinnigste aanhang niet in staat is gebleken. Mijn schuld is het dus in ieder geval niet.

Hoe zullen we nu al die tekortkomingen verklaren? De Verantwoording die aan het eigenlijke werk voorafgaat, rept over van alles maar daarover juist niet, ofschoon het interessanter is te vernemen waarom bijvoorbeeld M. Hanot, De Beginselen van Albert Verwey's Literaire kritiek niet is opgenomen dan dat de hulp van de leeszaal aan Van de Laarschot zoveel tijd heeft bespaard. Interessanter ook dan dat dr. Gerard Knuvelder zo vriendelijk is geweest een woord vooraf te schrijven, want die heeft zich nogal op de vlakte gehouden. ‘Uit de aard der zaak’, zegt hij, ‘zullen bepaalde bundels aan zijn aandacht ontgaan zijn’. Maar wat is uit de aard der zaak? Ik zou zeggen, als de zaak een bibliografie is, moet de aard compleetheid zijn, of toch minstens een scherpe afbakening van het terrein. Aan allebei ontbreekt het, aan het eerste naar alle waarschijnlijkheid wegens het tweede.

Als dat waar is kan het te maken hebben met de bebouwing van het nabijgelegen terrein. Eindhoven is een aardige stad, maar je kunt er niet werken, want

[p. 64]

er wordt al gewerkt. Van de Laarschot heeft die verschrikking getrotseerd, en het resultaat is nu dit dubieus geschrift, dat overigens niemand, denk ik, graag zou willen missen. Niemand heeft erom durven vragen, en nu het er toch is, moesten we het maar gebruiken in afwachting van een nieuwe bewerking, waarom niet door Van de Laarschot zelf. Wie iets mist of anderszins iets aan te merken heeft kan hem in aller belang bij Malmberg bereiken. Op zich zelf is het geen ramp dat Toetssteen van Ed. Hoornik zoek is zoals het boekje van M.J.G. de Jong over Leopold, dat Albert Westerlinck ervan beschuldigd wordt een boek te hebben geschreven onder de titel Wandelend al peinzend, wat nog potsierlijker is dan die titel met de eerste term als infinitief, dat dr. Cornelis Verhoeven figureert als C.W.N. en dan nog met De mythe van het Schrijverschap en niet met Het Cogito en de Roos, of dat een raadselachtige Sangino achteraf als Sangiro moet worden geïdentificeerd. De waarde van Van de Laarschots werk is voorlopig dat aan iedereen die iets op zijn terrein te zoeken heeft, geweldig veel tijd kan worden bespaard, maar niet zoveel als uit de werkelijke aard van de werkelijke zaak de bedoeling was geweest.

Wie zelf wel eens voor eigen gebruik literatuurlijstjes samenstelt kan nu zijn resultaat met dat van Van de Laarschot vergelijken, daarbij bedenkende dat die alles bestrijkt, en niet een particuliere interesse. Uit eigen ervaring moet ik zeggen dat het niet heel veel uiteenloopt. Wat mij betreft komen Nijhoff, Achterberg en Leopold het minst aan hun trekken. Men kan zeggen dat dat nu juist de Nederlandse poëzie uitmaakt van tachtig tot vijftig, en het is nog waar ook. Men kan ook zeggen dat nergens makkelijker dan aan een boom zo volgeladen een pruimpje tussen het lover blijft hangen, en dat is dan niet minder waar.

De gelukkige dagen breken daarom voor Van de Laarschot voorlopig nog niet aan, en dat terwijl het nabije stadhuis nog lang niet voltooid is. Eigenlijk heeft de gemeente Eindhoven iets aan hem goed te maken, aan ons trouwens ook, want wij zitten ermee. Zijn eerste deel is zonder enige subsidie tot stand gekomen. Niemand kan ontkennen dat het een voorlopig monument is, de kalk moet binnen en buiten nog worden afgebikt, het interieur is nog allesbehalve compleet, de rommel moet opgeveegd en veel staat nog scheef, maar een monument is het alvast. Men hoort wel beweren dat Eindhoven niet krenterig is voor zijn cultuur, scheutiger bijvoorbeeld dan de provincie waartoe het behoort. Het heeft wat hoger onderwijs, het heeft, zegt men, een voorbeeldige kunststichting, het is in elk geval niet typisch wat men verwacht van een industriestad.

Van de Laarschot moest maar eens gaan praten met de een of ander die eerlang het niet zo fraai maar wel comfortabel gebouw betrekt dat juist hem parten heeft gespeeld. Is er geen geld of ligt het allemaal niet zo op het terrein van de gemeente (maar het laatste is, zo ooit dan hier, een gevaarlijk doorzichtig cliché), dan moeten er nog altijd relaties zijn, bij het Anjerfonds, bij ZWO, bij CRM, weet ik waar nog. Malmberg heeft kennelijk de weg niet geweten, het minste wat Eindhoven zou horen te doen, is die weg te ontsluiten. Ergens moet er begrip zijn voor de misdadigheid van een toestand waarin een man uit de twintigste eeuw op middeleeuwse voorwaarden werk verricht dat iets heel onoverzichtelijks maar heel essentieels van na 1880 eindelijk in al zijn compleetheid hanteerbaar maakt. Het hoeft zoveel niet te kosten als een half promille van een gemeentehuis. Ik zou zeggen, de een zijn stadhuis en de ander zijn bibliografie, maar niet op voorwaarden waarvan de onvergelijkbaarheid nog verder gaat dan deze.