Raam. Jaargang 1968

[p. 42]

Jan Naaijkens
De laatste ontmoeting

Zaterdag 29 juni wordt in de namiddagzitting van de Groot-Kempische Cultuurdagen bekend gemaakt, dat de gemeente Hilvarenbeek de literatuurprijs heeft toegekend aan prof. dr. W. Asselbergs voor zijn ‘Nijmeegse colleges’.

De zaal waarin dit plaats vindt is geheel gevuld. De ontroering is voelbaar. Ieder van de vele aanwezigen weet dat de bekroonde auteur spoedig sterven zal en dat niemand het met groter zekerheid weet dan de bekroonde zelf.

Zijn vrouw Nini en zijn zoons Bernard en Fons zijn in de zaal. De laatste gaat onder volstrekte stilte naar het spreekgestoelte. Bewogen deelt hij mee, dat hij een boodschap voor gaat lezen die zijn vader hem op zijn sterfbed heeft gedicteerd - zijn láátste boodschap. Hij leest:

Mijnheer de Burgemeester,

Met gepaste trots aanvaard ik uit Uw handen de prijs die mij is toegekend op advies van een jury, wier inzicht ik niet wil beschamen door geveinsde nederigheid. Ik ben blij in Hilvarenbeek, waar ik altijd zo gaarne kwam, tot op het eind van mijn leven de steun van een gulle erkenning te hebben gevonden.

Naast deze hooggewaardeerde geestelijke waarde levert de prijs ook een stoffelijk voordeel. Dit kan ik niet meer voor mijzelf gebruiken. Doch sta mij toe, nu gij mij dit geld ter beschikking stelt, er hier in Uw tegenwoordigheid op dit ogenblik over te beschikken. Welnu, dan stel ik het ter hand aan mijn trouwe vriend Jan Naaykens als bewijs van mijn bewondering voor zijn boek ‘Leer mij ze kennen, de Brabanders’.

Anton van Duinkerken.

Volkomen onverwacht valt dit op me neer. Het is een verpletterende ervaring. Nadien vertelt men mij, dat dit gebaar op alle aanwezigen een diepe indruk heeft gemaakt: de laatste daad van deze man was een vriendendaad - zijn laatste publieke woord, een vriendenwoord. Wat later op de dag, de eerste gevoelens zijn nog niet weggeëbd, spreek ik met Nini af dat ik haar man heel gauw op ga zoeken.

Woensdag 3 juli heb ik met Agnes, mijn vrouw, van Duinkerken voor het laatst bezocht. Het is een stralende dag - welk een contrast met onze zware gang... We halen in het rusthuis Berkenoord Nini op, die ons begeleiden zal naar het ziekenhuis. Onderweg vertelt zij, waarom van Duinkerken mij die prijs heeft doorgegeven. Ik hoor het zwijgend aan, overgeleverd aan gevoelens van ontroering en groeiende ijdelheid. Nini waarschuwt verder dat haar man sterk vermagerd is en moeilijk spreekt, we moeten niet schrikken en ons opgewekt tonen. Langs enkele dwaalwegen bereiken we het Radboudziekenhuis en zijn kamer. Met de dood in het hart open ik zachtjes de deur. Daar ligt de gevelde reus, in een kale kamer, met als uitzicht een stuk van de hemel en een wat troosteloze

[p. 43]

binnenplaats. Hij is inderdaad vermagerd, maar niet ontluisterd en nog minder beangstigend of afschuwwekkend om te zien, gebruind als steeds, met scherpe huidplooien, nog altijd een markante kop - de boer die sterft, denk ik - een oude humanist, vol noblesse en klassieke adel. Zijn linker oog, te zeer door de onbarmhartige kwaal aangetast, gaat schuil achter een gezandstraald glas. Het andere oog heeft niets van zijn doordringende kracht ingeboet. Hij rookt een dun sigaartje. Hij heeft een boek van Paul Bourget voor zich, dat hij bij mijn binnenkomst met een bijna gewijd gebaar omkeert en geopend op zijn borst legt. Een stapeltje boeken ligt naast hem op het ziekentafeltje, Guardini ligt er bij, maar verder niets dan romans. Hij leest nog dag en uur, zegt Nini, vooral Franse, probleemloze lectuur van schrijvers als Bazin en Bordeaux, waarmee hij in zijn jeugd is opgegroeid. (Later hoorde ik van Karel Meeuwesse dat ‘Le grand Meaulnes’ zijn laatste boek geworden is).

Hij is verheugd als hij ons ziet. Agnes kust hem de hand, dat heeft hij nog altijd graag. Hij beantwoordt mijn handdruk als een nog krachtig man. Ik kan enkel maar uitbrengen: ‘Bedankt’. Hij grinnikt en wuift alle verdere dankwoorden weg, alsof wat hij deed van geen betekenis was.

Nini en Agnes laten ons even alleen. Onmiddellijk begint hij het gesprek. Hij spreekt langzaam, moeizaam articulerend, wat grommend en binnensmonds, méér dan hij vroeger al deed. Hij is volkomen helder van geest. Hij zegt dat ik zijn gedicht voortreffelijk gelezen heb. Hij heeft de hele plechtigheid, die hem zeer getroffen heeft, beluisterd van een bandopname. Dat brengt het gesprek op de Cultuurdagen, waarvoor hij nu nog, op dit ogenblik en in deze situatie, een levendige belangstelling heeft. Hij spreekt er over alsof hij toevallig niet aanwezig kon zijn, maar het volgend jaar weer present zal zijn. Toch weet hij met volstrekte zekerheid wat hem te wachten staat. ‘Het is onherroepelijk. Ik kom hier niet meer uit, tenzij om naar Jonkerbosch te worden gedragen’. Hij zegt deze verschrikkelijke woorden zonder een spoor van bitterheid, in volstrekte rust, in volkomen resignatie. Het is overweldigend te ervaren hoe iemand die het leven zo hartstochtelijk leefde, de onverbiddelijke beproeving van de zichtbaar naderende dood zo kan doorstaan. Hij blijkt niet alleen de levenskunst maar ook de ars moriendi in overstelpende mate te verstaan. Hij heeft zijn fatum volledig verwerkt en geaccepteerd. Hij leeft reeds over de grens van de dood heen. Hij spreekt daar niet over, hij wil er zich niet over uitlaten. Toch is er geen twijfel mogelijk. Het straalt als een fluïdum van hem uit.

Van Duinkerken stelt voor dat we nog een glas drinken, voor ons samen zal dat het laatste zijn. Meer dan voor mij is het hem nog steeds een weldaad. ‘Ik heb nooit meer gedronken dan ik áánkon’, grijnst hij sardonisch, ‘maar gelukkig kon ik véél aan’. En dan: ‘Er is niet veel meer heel in dit lijf. Maar ik weet zeker, dat mijn lever in betere conditie is dan eertijds die van Gerard Brom’. Hij lijdt nu en dan onder een plotseling opkomende pijn, zij doortrekt hem met vlijmende steken. Hij kreunt als een gewonde leeuw, maar even later wuift hij het weg, en gromt: ‘Het heeft niets te betekenen’. Het is niettemin smartelijk om te zien. Hij is een man als een eik. Hij zou moeten worden omgehouwen of nog liever neergebliksemd - nu vermolmt hij en wordt hij langzaam opgevreten.

Agnes en Nini komen terug. Nini, geheel levend uit het verleden, vertelt duizend en één kleine herinneringen. Ze praten over hun vele reizen. ‘De grootste reis

[p. 44]

komt nu pas’, grinnikt van Duinkerken, ‘naar Sint Petersburg, maar de weg is beroerd, er is geen kans dat ik terugkom’. De prachtige boeketten, gezonden door zijn vele goede vrienden, brengen het chapiter bloemen ter sprake. ‘Weet je nog Willem’, zegt Nini, ‘hoe dikwijls we samen bloemen plukten? Ik vroeg je: hoe komen die bloemen aan hun namen? En je antwoordde dan met een vers’. Ze zoekt er vergeefs naar. ‘Het is van Keuls’, zegt van Duinkerken. Dan citeert hij het feilloos, sonoor en gedragen, met de lichtelijk pathetische emphasis die zijn declamaties steeds kenmerkte:

‘Namen die ik niet noem.
Woorden die ik niet schreef.
Overal is gezoem
Van leven dat ik niet leef....’

De dood komt toch nog ter sprake. Hij citeert Seneca, in het latijn, ik kan het niet verstaan, ik ken geen Latijn. ‘Nee, nu praten we niet over de dood’, zegt Nini. Zij vlijt zich tegen hem aan. Hij streelt haar hoofd. Wat horen zij bij elkaar....

Zij praten over hun brieven. Het blijkt dat van Duinkerken zijn hele leven lang zijn vrouw brieven geschreven heeft, op alle tijdstippen, vanuit alle plaatsen op de aardbol. Het moeten er honderden zijn. ‘Je moet ze laten ordenen en uitgeven’, zegt hij, ‘bij Heideland of Pelkmans. De titel van het boek moet luiden: Anton van Duinkerken - Brieven aan zijn vrouw. Daar zal de literaire wereld van opkijken’, grinnikt hij. ‘Dat wordt een beeld van een epoque, waarbij alles wat ter Braak en du Perron geschreven hebben verbleekt’. Er klinkt leedvermaak in door. Zijn er dan controversen die zelfs in de dood niet overbrugd kunnen worden?

Van Duinkerken raakt vermoeid en het wordt tijd om heen te gaan. ‘Ja’, zegt hij ‘je hebt me in een Pickwickzitting eens bespot vanwege mijn ziekelijke neiging tot citeren. Toch ga ik er mee door. Weet je hoe de laatste woorden van Socrates luidden? Ik citeer: Maar nu is het tijd om heen te gaan, voor mij om te sterven, voor U om te leven. Wie van ons beiden een beter lot tegemoet gaat weet niemand behalve de Godheid alleen. Je gaat nu naar mijn huis. Daar staat de beste Pomerol klaar die ik had, je moet hem drinken, in mijn zetel. Agnes krijgt “De dichter en de ouderdom”, ja, men maakt soms boekjes over dingen die men zelf niet ervaren heeft. En Fons zal je mijn laatste geschrift geven, een gedrukte rede over Vosmaer en Tollens, die ligt daar-en-daar - weet je nog dat je me eens Tollens noemde, de Tollens van de twintigste eeuw....’

Het afscheid is kort. Hij lacht en bedankt ons. Ik voel geen droefheid. Er straalt een te heldere sereniteit van hem uit. Er gaat van hem dezelfde bovenwereldse zorgeloosheid en de geluksuitstraling uit, die hemzelf, zoals hij in zijn Brabantse Herinneringen schrijft, aan het sterfbed van zijn vader trof. Dat maakt het onverzoenlijke verzoenbaar - dat laat mij, die trooster had moeten zijn, getroost heengaan.

In de deur draai ik me nog even om. Hij wuift met de hand, (dat kleine, gedeeltelijk verlamde handje waarmee hij onder zijn redevoeringen korte, driftige gebaren maakte) en neemt zijn boek weer op. De deur draait dicht, voorgoed. Toch heb ik niet het gevoel dat dit een onherroepelijk einde is. Hij zal nog lang naast mij blijven staan.

Er zijn tijdens onze laatste ontmoeting geen schokkende onthullingen gedaan,

[p. 45]

noch wereldomvattende uitspraken en er werden geen onvergetelijke wijsheden uitgesproken. Maar er is een wijze van sterven, die de kracht van woorden ver te boven gaat....

Woensdag 31 juli, op zijn begrafenis, ontmoet ik Walschap. Ik vraag hem of hij van Duinkerken nog op zijn sterfbed heeft bezocht. ‘Neen’, zegt hij, ‘want het gezicht van Job op zijn mesthoop is mij onverdraaglijk’.

‘Dit was niet Job op zijn mesthoop’, antwoord ik, ‘maar Job in zijn herstelde heerlijkheid’.

‘Het is mogelijk’, zegt Walschap. ‘Bij van Duinkerken was alles mogelijk. Ik zal U een ervaring vertellen die dit bevestigen kan. Gij weet, dat van Duinkerken zijn laatste reis door Vlaanderen heeft gemaakt, waar hij veel van zijn oude vrienden nog eens heeft opgezocht. Welnu, na een bezoek aan Roppe, de gouverneur van Hasselt, vraagt deze hem nog eens langs Herk-de-Stad te gaan. De deken daar, 84 jaar, oersterk, een man als een boom, zou nog graag van Duinkerken eens zien, vóór hij - de deken - sterven zou. Van Duinkerken doet dat, hij stapt daar uit en de deken, niet wetend dat zijn vriend al lang ziek is, verbaast er zich over dat hij zo mager is. Van Duinkerken zegt slechts: “'t Is niks, meneer de deken, ik heb de kanker”. En de deken zegt: “Laat ons dan nog samen een goed glas wijn drinken”. En met zijn tweeën hebben ze die nacht vier flessen zeer oude Bourgogne leeggedronken’.

Wàt een man....