Raam. Jaargang 1968

[p. 16]

Albert van Dalsum
Het hart van Brabant

Anton van Duinkerken was een royaal mens, er was ruimte om hem heen, je was blij hem in je leven ontmoet te hebben; een mens met een zo vaste kern, dat de vrijheid, die je in zijn persoonlijkheid tegemoet kwam, een waarborg werd voor de waarachtigheid van zijn geloof en levenspatroon. Een zo schone evenwichtigheid te kunnen handhaven tussen een diep beleden geloof en de eis open te staan voor alle geluiden, die een nieuw levensbesef aankondigen is benijdenswaardig. Hij hoefde geen oogkleppen aan te binden om de bewogenheid en de tekenen van een naderende doorbraak te ontlopen, integendeel hij stond er vrij en open voor.

Voor een zo briljante natuur als de zijne moet het wel een benauwenis geweest zijn de bekrompen opvattingen, waarin het geloofsleven in zijn maatschappelijke toepassing verpakt was te constateren, maar hij wist zich weerbaar door de scherpte van zijn pen.

Ik herinner mij een gesprek met hem, kort na de eerste wereldoorlog, waarin ik hem polste over de oprichting van een katholiek toneelgezelschap. Hij zei: doe dat niet, want je zou je niet thuis kunnen voelen in het benauwde hok, dat je daarvoor ter beschikking zou worden gelaten, je moet weten: katholiek is goed, maar roomsen zijn tuig.

Dat zijn uitspraak waarheid inhield, werd mij bevestigd door de censuur in Den Bosch naar aanleiding van een onschuldig blijspel ‘Het Kameel gaat door de oog van een naald’ van Frits Langer, dat destijds op het repertoire stond van het Oost Nederlands Toneel. Het manuscript moest worden ingezonden, voor het tot een opvoering kon komen. Het was bepaald griezelig de censuur te ervaren, die er op werd toegepast: zelfs een uitdrukking als ‘ik ga een melksalon beginnen’ als antwoord op de vraag wat zij, de hoofdfiguur van het stuk, nu met haar uit een loterij gewonnen geld gaat beginnen, kwam de censor verdacht voor. Het kon wel eens een verkapte toespeling zijn op een oneerbaar voornemen: een bordeel openen of iets van dien aard. Het moest in ieder geval uit de tekst worden geschrapt!

Het bewonderingswaardige in Van Duinkerken was, dat hij ondanks de verachting voor zulk pietepeuterig rooms gedoe een werkelijk godvruchtig mens kon blijven, als een vanzelfsprekendheid, die hem geen moeite kostte. Het leek wel of alles samenviel in eenzelfde royaal gebaar, een wuivend gebaar aan God en de gulle dronk met zijn vrienden. Het is het ‘Hart van Brabant’ dat er uit spreekt. Die vanzelfsprekendheid kon weleens iemand verbazen, die niet in die contreie geboren was.

Mijn vrouw wandelde eens met hem door de straten van Münster, waar wij bijeenwaren voor de uitreiking van de Vondelprijs die mij vereerd werd, hij als mijn promotor, en zij omdat zij het feest wilde meemaken.

Hij sprak aan een stuk door, met het gemak van een ervaren causeur, soms tegen haar, soms voor zich uit, alsof hij zich haar aanwezigheid nauwelijks bewust was. Zij luisterde geboeid, want hij sprak boeiend. Alleen verwonderde zij

[p. 17]

zich er over, dat op bepaalde momenten de hand naar zijn hoed ging en die even oplichtte, zonder zijn betoog maar voor een ogenblik te onderbreken. Het kwam haar zelfs voor of een ander dan hijzelf die hoed even in beweging bracht, zoals wel eens van Koning Willem de derde gefluisterd werd, dat hij een geuniformeerde houten arm met witte handschoen in zijn karos had laten aanbrengen, die door een lakei achter op de wagen in beweging gebracht werd, als hij door een hem toejuichende menigte reed.

Tot zij gewaar werd dat het gebaar telkens kwam, als zij een kerk passeerden, als een excuus in de zin van ‘ik ben even met iets anders bezig. I see you later’.

Toch was een gesprek met hem altijd een ontmoeting in de werkelijke zin. Het kon dan lijken of hij in dat gesprek zich van zijn partner afwendde en in zijn eigen gedachtewereld doorging, maar juist dan ontstond er een sfeer die het samenzijn over de toevalligheid heen bracht tot een vriendschap, die wezenlijk was.

Juist hij kon zich in de ander verdiepen als geen dat vermag, getuige het indringend essay, dat hij schreef over R. Roland-Holst ‘De ascese der schoonheid’. Hij begint de aanhef van zijn derde hoofdstuk met de woorden:

‘Uit welke eenzaamheid roept deze stem? Haar woestijn schijnt ongenaakbaar. Zij minacht de volheid en bontheid des levens, zij is slechts luid tegen de luidheid der aarde. Over al het andere fluistert zij of spreekt heesch’.

Hij volgt de dichter door alle fasen van zijn onbetwistbaar waarachtig kunstenaarschap en onderkent zodoende de weg der ascese, die onvermijdelijk uitmond in de mysterieuze zelfontmoetingen waarvan de latere Roland-Holst getuigt; en daarover heen de ontmoeting met de mens, door wie de laatste droom werd gezien en ‘zichtbaar gemaakt’ (de Verlosser). Hij vraagt zich af:

‘Zal uw stem
die naam dan roepen, waarvoor
ik in der woorden brandgloor
van vleesch en purper en vuil
mijn leven lang mij verschuil
Trotsch en vertwijfeld? Zult gij
de laatste keus die het mij
bij asch en gruis
onmogelijk bleef te doen
daar dan durven doen?
de Spiegel of het Kruis

‘Nochtans’ zegt Van Duinkerken ‘komt deze stem uit diepten van twijfel, die èlk mens in zich draagt’ en verder ‘deze stem is profetisch, omdat zij de ziel waarneembaar maakt, in haar verlatenheid’.

Déze verlatenheid heeft Van Duinkerken nooit gekend, noch de vertwijfelde keus tussen spiegel of kruis. Daarvoor was zijn geloofskern te vast. Wel de eenzaamheid en de verlossing er uit. Wel de verlatenheid in het gijzelingenkamp te St. Michielsgestel waarin hij gevangen zat tijdens de duitse bezetting met de kans doodgeschoten te worden en het slachtoffer te worden van de duitse represailles en waar hij zijn gedicht ‘De Wuivende’ schreef:

[p. 18]

 

Mijn vrouw is de wuivende, die met haar zakdoek

 

in 't licht langs het korenveld gaat.

 

Zij zendt mij een uiterste teken van liefde

 

nu zij mij, gedwongen, verlaat.

en zijn bede:

Verhoor voor vandaag en de rest van mijn leven
één enkele bede van mij:
Dat altijd mijn vrouw als uw teken van liefde
voor mij deze wuivende zij.

Dit wuivende gebaar is de aanvaarding van het leven, ook in rampspoed, het stelde hem in staat het ruisen der zielsvrijheid te horen. Het zelfde geluid dat te beluisteren valt in de woorden, die Thomas à Becket sprak op de morgen van Kerstmis (dezelfde dag van zijn gewelddadige dood) waarmee hij afscheid nam in zijn laatste preek van de armen van Canterbury, wanneer hij spreekt over ‘het zich tegelijkertijd kunnen verheugen èn rouwen om dezelfde reden’.