Raam. Jaargang 1968

Willem Grossouw
Veel plezier in Griekenland

De eerste keer dat ik Toon van Duinkerken ontmoette was onder de oorlog op een tram in Amsterdam-Zuid of die zich bewoog in de richting van Amsterdam-Zuid. Het werd geen rencontre in Buytendijkiaanse zin. Wat toen de meeste indruk op me maakte was de vrijmoedigheid waarmee de vlaamse dominikaan Timp, die me naar Amsterdam had meegenomen, de grote man bejegende en voor en na als Toon aansprak (want dat was onder de vrienden zijn roepnaam, niet het ietwat plechtige Anton van zijn nom de plume. Over de jong gestorven, onstuimige Timp, die al onder de oorlog beweerde de rechten van de uitgave van Churchill's mémoires verworven te hebben, zou overigens menig merkwaardig verhaal te vertellen zijn).

Mijn laatste ontmoeting met Toon van Duinkerken had plaats begin juli van dit jaar, aan zijn ziekbed waarvan we allen wisten dat het zijn sterfbed zou worden, en zijn allerlaatste woorden tot mij waren: ‘Veel plezier in Griekenland’.

Tussen die beide liggen talloos vele, vooral sinds hij in 1952 in Nijmegen was komen wonen. Ik heb hem eigenlijk alleen goed gekend in de laatste vijftien jaren van zijn leven, toen, zoals wellicht geoordeeld zal worden, zijn artistieke creativiteit over haar hoogtepunt heen was en hij zich als gevestigd ‘hoogleraar’ had laten inlijven in het rooms-katholieke en akademische bestel, na het befaamde kulturele brandpunt aan de Aemstel en het Y de rug te hebben toegekeerd.

Maar hoewel zeker geen revolutionair naar de theorieën van drs. Daniel de Lange en bij zijn kolossale afmetingen zo geweldloos als een lam, stak hij altijd net iets buiten alle kaders uit die hem wilden opslokken. Hij bleef ook vrij en oorspronkelijk binnen de gemeenschappen waartoe hij zelf wilde behoren, zoals de universiteit en de kerk. Voor het gevoel van velen zijn dit geen gemeenschappen meer, voor het zijne waren ze het wel. Hij was op een zeldzame wijze gemeenschap scheppend. Toen hij rector magnificus was, nodigde hij de loopjongen van het senaatsbureau even gemakkelijk aan zijn gastvrije tafel als de rector designatus, en waarschijnlijk met groter plezier. Zijn verhouding tot de kerk was ondubbelzinnig, maar niet enkelvoudig; er was trouwens niets simplistisch aan hem. Hij was er in geworteld als een eikeboom in de grond, dat was het primaire, het vanzelfsprekende, dat nooit wezenlijk gewijzigd is, maar met het klimmen van de jaren was die verhouding minder mystisch geworden, meer kritisch, maar nooit

[p. 13]

modieus kritisch, hij ging altijd zijn eigen weg, de weg van het woord, van zijn eigen, onnavolgbare spreken. Het woord was zijn enige wapen, zijn eigenlijke wijze van existeren, veelvormig, ongrijpbaar, vaak verwikkeld, in spiralen zich bewegend rond een middelpunt, dat nooit bereikt en nooit verlaten werd. In dat levende woord, dat nu verstomd is en waarvan ook zijn vele geschriften geen volledig beeld geven, was hij het meest zichzelf.

Zijn woord was ook het grote instrument van zijn fabuleus vermogen tot vriendschap. Maar waar de redactie van Raam terecht niet heeft gevraagd om een literaire of cultuurhistorische evaluatie van de schrijver, moet ik me wachten voor een poging tot ‘evaluatie’ van de mens, die nog zoveel riskanter is en waarvoor hier in elk geval de plaatsruimte ontbreekt. Ik keer terug tot mijn laatste ontmoetingen met mijn vriend. Die hadden alle plaats op zijn kamer in het ziekenhuis, waar hij maanden gelegen heeft. Het was natuurlijk een nette kamer, maar met die onvermijdelijke, subtiele, klinische hopeloosheid van ruimtes, waar een machtig lichaam geleidelijk gesloopt wordt. Het uitzicht was troosteloos, muren en blinde ramen, maar Toon had ontdekt, dat hij in het uiterste hoekje van het raam drie fraaie berken kon ontwaren, ‘voor het curatorenhuis’. Iedereen wist, hijzelf allereerst, dat zijn ziekte ongeneeslijk was.

Je ging er met een gevoel van beklemdheid heen, maar dat was alleen de eerste keer. Vanaf zijn ziekbed was hij weer bezig gemeenschap te stichten en met zijn woord de ruimte te vullen, niet alleen van zijn kamer maar van de wereld. De gedachte dat je hem zou moeten troosten of sterken werd absurd zodra je binnen was. Je had ook de grootste moeite hem alleen aan te treffen. Ik herinner me dat ik het 'n keer probeerde door op een zondagmorgen om tien uur de Radboud binen te dringen. Maar er zat al een echtpaar uit Rotterdam en na tien minuten kwam er een pater bij en na een kwartier gaf Toon bevel een fles sherry uit zijn kast te halen en glazen bij de zuster.

Hij had wél moeite met de hyena's van de ziekenkamer, de niet zo weinigen die uit pure nieuwsgierigheid kwamen kijken hoe de ‘grote en vrome man de kunst van te sterven’ verstond. Hij was erg geduldig geworden, maar moest toch zijn hart luchten, als een of andere non, die hij tien jaar geleden één keer in Rome ontmoet had, van haar vakantie profiteerde om hem in gezelschap natuurlijk van een andere die hem twee keer had gezien, te bezoeken. Hij had een stierlijke hekel aan dat voyeurisme.

Misschien heeft Jan Rogier in zijn herdenkingsartikel in Vrij Nederland wel gelijk en moet je helemaal niet spreken van de kunst van het sterven. Het gaat om de kunst om te leven, maar die levenskunst bezat Toon van Duinkerken dan ook in opperste mate en ten einde toe. Dat had niets van doen met een faciele, zogenaamd Bourgondische levenshouding, hij had het leven lief, maar met open ogen, in het heldere besef van wat hem wachtte.

Hij had mij gevraagd hem te bedienen. Ik heb hem de biecht afgenomen, de ziekenzalving toegediend en hem en de aanwezigen - dat waren slechts zijn naaste familie en zijn vriend van Domburg - Ons Heer uitgereikt. Zo iets is een van de heel weinige dingen die nog niet door camera's en andere media aan de publiciteit worden uitgeleverd. En als ik het hier toch vermeld, is het alleen om er aan toe te voegen mijn getuigenis, gebaseerd ook op jarenlange intieme omgang, dat zijn christengeloof, zeker niet simpel en naief, zoals ook door anderen terecht is opgemerkt, diep en hecht was, verweven met heel zijn wezen.

[p. 14]

Hij had me ook gevraagd bij zijn uitvaart in de parochiekerk een ‘eenvoudig, menselijk woordje’ te zeggen en ik had het hem gaarne beloofd. Hij dacht trouwens aan alles en regelde in volle gemoedsrust allerlei details ‘van te voren’. Het opmerkelijke en hem typerende was dat hij deze dingen openlijk besprak, zelfs in aanwezigheid van niet-intimi. Hij had heel zijn leven niets van geheimzinnigheid, had weinig behoefte aan privacy en onteigende zichzelf voortdurend voor de gemeenschap en zelfs voor het anonieme publiek. (Er was één heiligdom dat hij zorgvuldig beschermde tegen het profanum vulgus: zijn huwelijk). Maar dit betekende weer niet dat hij zijn intiemste wezen zo maar prijsgaf, er was ook die andere kant: ‘het wezen der ziel is verdriet’.

Intussen naderde de vakantie en de tijd van een reis, die ik me al lang tevoren had voorgenomen te maken. Hij wist er van en wilde onder geen beding dat ik om hem mijn plannen zou veranderen. Op een van de weinige mooie dagen in juli namen we afscheid, wetend elkaar niet levend weer te zien, en terwijl ik al naar de dubbele deur van zijn ziekenkamer ging, riep hij me hartelijk achterna: ‘En veel plezier in Griekenland’. Toen ik buiten stond, in de zon, in het land van de levenden, voelde ik me schuldig en ellendig.