Raam. Jaargang 1968

A. van Domburg
De grote ontmoeting

Als ik er ooit aan gedacht had, een dagboek bij te houden, dan zou Anton van Duinkerken daar honderden malen in vermeld zijn, maar ik heb het niet gedaan. Eigenlijk jammer, achteraf gezien, maar ik kon bij onze eerste ontmoeting niet vermoeden, hoe onze laatste zou zijn, en wat daar tussen door zou gebeuren. Die eerste ontmoeting was in 1928 in Predikherenstraat te Utrecht, op de kamer van C. Vos, toen redacteur van de Utrechtse Courant en later directeur van De Gemeenschap; de laatste op 30 juli 1968, in zijn ziekenkamer nr. 112 van het St. Radboud-ziekenhuis te Nijmegen, 36 uur vóór zijn dood. Veertig jaren liggen daartussen, en de ontmoetingen zijn niet van de lucht geweest.

Op de kamer van Vos (de Foeks, zoals hij door zijn vrienden werd genoemd), met wie ik al bevriend was, trof ik behalve Van Duinkerken ook Marsman, de architect Willem Maas (bouwer van de K.R.O.-studio) Ir. S. van Ravesteyn (nu 79 maar nog altijd niet rustend) Jan Engelman en Albert Kuyle. Aangezien ik in De Nieuwe Eeuw juist had uitgepakt over het genie van Charley Chaplin en Van Duinkerken zijn befaamde gedicht over de dansende broodjes uit Gold Rush had gepubliceerd, waren we meteen de jongens van Chaplin. De vraag was nu, wie van ons beiden Charley het best had geëerd. De aanwezige poëten vonden dat Van Duinkerken de prijs had verdiend en ongetwijfeld hebben ze gelijk gehad, want van die twee meesterwerken kent men alleen nog het gedicht.

Nog geen twee jaar later zaten we samen op de redactie van De Tijd: hij op ‘Kunst’, met Herluf van Merlet (H. baron van Lamsweerde) en Leonardus van den Broeke (die nu een stuk in de tachtig moet zijn) en weer twee jaar later allebei op ‘Kunst’, samen met Engelman. Daar waren de ontmoetingen dagelijks werk, waarover in de kranten al een en ander is verteld (o.a. het mooie verhaal van De Ballade van de Katholiek en de rol van A.B. Kleerekoper en Max Blokzijl.... bien étonnés....), maar het toeval wilde, dat Van Duinkerken en ik elkaar ook buiten de krant herhaaldelijk raakliepen. Ten eerste woonden we in de Valeriusstraat maar tien huizen van elkaar, negen jaar lang. Ten tweede was hij in die jaren nog vrijgezel en dus dikwijls onze gast. Ten derde woonden we

[p. 8]

ook in de Lomanstraat veertien jaar vlak bij elkaar, tot hij naar Nijmegen ging. En verder waren er in Amsterdam veel gezellige oorden, die we herbergen noemden en waar we allerlei vreemdelingen ontmoetten als b.v. Joseph Roth en Klaus Mann, die van Van Duinkerken te horen kreeg, dat Engelman ‘unser Poesieidiot’ was, ik ‘unser Filmidiot’ en hijzelf ‘unser Idiot an und für sich’, een openbaring, waarmee Mann het eerste half uur wel enige moeite had.

Er was méér. We waren allebei ‘werkend lid’ en bestuurslid van de katholieke kunstkring De Violier, waarvan Eduard Brom en daarna Herman van den Eerenbeemt de laatste nijvere voorzitters zijn geweest. De vergaderingen van De Violier hadden hun nut, ook al omdat ze wel eens de inleiding vormden tot nachtelijke bijeenkomsten thuis of op De Kring, waar menigeen zich kon amuseren met de befaamde improvisatie-in-dichtvorm, die ik vele malen heb aanhoord en nooit heb zien mislukken. Een van de mooiste, althans mij dierbaarste, is die op mijn oudste dochter na haar eindexamen gym. Iedereen op het feest, behalve de vader van het feestnummer, kneep z'n tenen bij elkaar, toen een veelbelovende volzin geen einde scheen te kunnen vinden, dat nochtans op tijd kwam en tevens het einde betekende van een spanning bij de toehoorders en een enorme inspanning bij de spreker. Het horen - en zien - van die improvisaties was telkens weer een niéuwe ontmoeting, hoe talrijk zij ook geweest zijn.

Dan is er de oorlog, en reeds de eerste dag schrijft Van Duinkerken voor De Gids een nobele herdenking van zijn belangrijkste tegenstander Menno ter Braak, en hier dreef hem zijn mooiste karaktertrek: de goedheid des harten. Hij heeft duidelijk beseft, wat dit hem had kunnen kosten, maar hij heeft het gedaan. En weer enkele jaren later, in 1944, toen ik stinkend en wel uit een cel van de S.D. thuis kwam.... wie was de eerste bezoeker? Toon, met vijf flessen wijn en een jaszak vol sigaren (maart 1944!), stralend van blijdschap, overigens in gezelschap van onze trouwe werkster Alida, die met twee weckflessen en een emmer geschilde aardappelen kwam aanzetten, onder het motto: mevrouw van Domburg zal vandaag wel geen tijd hebben.... (Ik moet dit wel even vermelden omdat hier de goedheid des harten twee verschillende mensen gelijktijdig in beweging bracht. Van ontmoetingen gesproken!)

De oorlog gaat voorbij en de periode-Nijmegen breekt aan en daarmee het afscheid van De Tijd. Dat hebben we samen met Engelmans uitgestelde vijftigste verjaardag, gevierd in Vollenhoven bij Zwolle, waar Fred Thomas een uniek restaurant had ontdekt. Ik was aangewezen als tafelpraeses en kwam op de m.i. gelukkige gedachte, Van Duinkerken en Engelman elkaar te laten toespreken, mijzelf de gelegenheid voorbehoudend om beiden in de loop van de nacht, die zeker zou volgen, te huldigen. Het heeft niet mogen zijn: Van Duinkerken heeft in de loop van die nacht welgeteld 21 maal het woord gevoerd, en toen we 's morgens om half acht samen met cognac en sigaren op een eeuwenoude grafzerk in de tuin van het kasteeltje zaten, wees hij met een vermoeid gebaar naar een nabije waterstroom en zei mistroostig: ‘En nou moet je me maar eens bewijzen, dat dit het Zwarte Water is’. Dat was het dan ook niet.

Toen hij in Nijmegen woonde en ik nog in Amsterdam, bezocht hij de hoofdstad dikwijls en van tijd tot tijd logeerde hij bij ons in de Lomanstraat. Het werd dan

[p. 9]

iedere keer praten tot een uur of drie in de nacht - een paar vergaderingen mochten daar niets aan af doen - en dit belette hem weer niet om in de vroege ochtend door het huis te dwalen en sigarengeur te verspreiden, in afwachting van de ochtendkoffie, die op komst was. (Hij had een afspraak met mijn vrouw, dat hij nooit thee zou krijgen). In afwachting ook van een nieuwe vergadering.

Na 1959 troffen we elkaar weer herhaaldelijk in Nijmegen, waar het leed hem zo heeft achtervolgd, en waar de ontmoetingen de laatste jaren niet altíjd vrolijk waren, maar ik zou de waarheid tekort doen, als ik onvermeld zou laten, dat we hem dáár vooral hebben leren kennen als een man, die in het lijden een nederige heldhaftigheid aan de dag legde, waar zijn vrienden met grote sympathie en bewondering over spraken. Ik heb zijn bediening bijgewoond en zelfs dáár was de alles relativerende humor niet afwezig. Maar de meest ontroerende ontmoeting viel enkele dagen vóór zijn dood, toen hij bij een van mijn vele bezoeken, die soms lang, soms kort waren, plotseling rechtop ging zitten in zijn bed, zijn bril met dat ene gespikkelde glas voor zijn lichtloos linker oog, afnam, mijn hand greep, recht in m'n ogen keek, met een brede glimlach enige malen knikte en wonderlijk genoeg, woordeloos afscheid nam. Zo moet ik dit gebaar wel interpreteren: er valt niets meer te zeggen, we zijn zover.... En wat had hij al niet gezegd in die maanden van zo vaak verzwegen lijden! Meestal woorden ter opbeuring van zijn bezoekers. Hier volgen enkele van zijn uitspraken:

Sprekend over een vriend, die op dezelfde dag geboren is als hij: ‘Hij hoeft helemaal niet op dezelfde dag dood te gaan’.

Naar aanleiding van een nieuw ontdekt gevaarlijk gezwel: ‘Het is nu de vraag, wie het winnen zal, dat gezwel of ik’.

Na een hoestbui: ‘Kijk, dat noemen ze nu de benauwdheden van de dood’.

Doelend op zijn nieuwsgierigheid in extremis en zijn nog-niet-weten: ‘Onrust en ongeduld zijn nu mijn grootste vijanden’.

Om zijn bezoekers een plezier te doen: ‘Ik proef niets meer, maar als jij een sigaartje opsteekt, doe ik het ook’.

Naar aanleiding van slecht nieuws over een zieke collega: ‘Hij mag niet op dezelfde dag dood gaan als ik; anders komen we er allebei aan te kort’.

Bij het einde van een bezoek: ‘Ben vandaag niet erg komiek geweest. Ik had geen invallen om je te amuseren’.

Bij een ander afscheid: ‘Zul je niet teveel reclame maken voor mijn ziekbed?’

Over een vriend, die hem wou bezoeken: ‘Hij is welkom, maar hij moet opschieten; want ik kan er het doodgaan niet voor laten’.

Aan het adres van iemand, die hij er een beetje van verdacht, uit een soort nieuwsgierigheid te komen: ‘Als hij denkt die jongen van Asselbergs in z'n zwakheid te zien, zal hij diep teleurgesteld worden’.

Waar zijn vrienden hem ernstig van verdacht hebben, is het verzwijgen van pijn om verdovende middelen te ontgaan en zodoende tot het einde helder te blijven. Het is hem gelukt tot de Grote Ontmoeting.