Raam. Jaargang 1968

[p. 3]

Liber amicorum
in memoriam Anton van Duinkerken

[p. 4]

Dr. Hein Ruygers
Trouw

Vele kunstenaars moesten onder de oorlog door voordrachten in hun onderhoud voorzien. Toon kwam voor drie dagen in Groningen volle zalen trekken; hij was toen 38, in de volle straling van zijn talent. Omdat de zo gastvrije Deken Buve reeds logees had, werd hij bij mij ingekwartierd. Drie dagen contact met een tien jaar oudere man, die ik allang intens had bewonderd en nu voor het eerst ontmoette, deden me nogal wat. Vooral bevestigden zij mij in de toenmaals ‘Groningse’ opvatting (Buytendijk, Van der Leeuw, Plessner, Vrij, Vos), dat pure wetenschap zonder een brede kennis van, neen: zonder een breed verworteld zijn in en gevoed worden door de cultuur van tijd en volk, grenst aan de steriliteit. Niet dat Van Duinkerken het aan kennis liet ontbreken. Met stomme verbazing zag ik hem Plessner verbeteren, die toch zelf als Duitse tweekwart jood echt wel iets wist over Goethe, toen deze minder exact enkele data gaf over de gesprekken van Goethe met Eckerman. Het fenomenale geheugen van Van Duinkerken werkte toen nog feilloos; de latere dagen brachten daar tot zijn verdriet wel eens kloofjes in, die bij een doorsnee mens diepe ravijnen zouden geweest zijn. Hij vond het vervelend als ik hem soms aangaapte om zijn verbluffende detailkennis en om zijn bravour toch weer grote lijnen te trekken. Bij een moedeloze zucht van mij zei hij: ‘Och kom, vergeet niet dat ik al tien jaar ouder ben’. Mijn moedeloosheid kwam echter meer voort uit mijn aankijken tegen de onstuimige kracht van dit begeeste lichaam: pratend, pratend, de gehele dag en in de kleine uurtjes nog cognac drinkend, alsof het heel geen oorlog was, en als ik dan om twee of drie uur naar bed ging, zette hij zich breeduit aan mijn tafel om nog een brief te schrijven aan zijn vrouw, een brief van vier of meer kantjes, in een klein verzorgd handschrift, en die hij dagelijks schreef als hij op reis was. De volgende morgen was hij om zeven uur in de kapel en vertelde aan het ontbijt over zijn nachtelijke lectuur.

Want woorden, woorden hebben hem zijn hele leven mateloos geboeid, geschreven woorden, de woorden van een gedicht, van een roman en van een krantenartikel. De taal was voor hem het allerfijnste instrument, dat de mens ooit heeft gevonden.

Zijn karakter wordt allereerst getekend door het woord trouw. Trouw aan zijn geliefde vrouw. Ik verhaalde al van zijn brieven, die hij op reis dagelijks schreef, omdat zij periodiek door ziekte werd bezocht. Wat hij van de Latijnse dichter Ausonius ooit vertaalde:

Nader ten ouderdom voere ons geen enkle dag, waarop ik niet Altijd Uw jongen nog ben, gij niet mijn meisje voor mij,

is onbewust de tekening van de haast ongewone en in de loop der jaren onverflauwde verliefdheid van Toon en van zijn vrouw. Die trouw stond niet in de weg van de trouw, die hij beleed aan zijn vorming op klein en groot seminarie. Bij hem was geen enkele neiging, die men thans wel aantreft, die oorsprong te verdoezelen en als hij soms plagend de ‘pastoor gebleven huisvader’ werd genoemd, was hij daar innig trots op.

[p. 5]

Trouw was hij aan Brabant en aan Bergen op Zoom, zodat hij in Amsterdam en in Nijmegen volop Brabander en Bergenaar wilde en kon zijn.

Trouw was hij aan zijn geloof en dat geloof was ondanks alle belezenheid in kerkelijke historische literatuur van een merkwaardige eenvoud en degelijkheid. In de laatste jaren kon dat eigen geloof wel eens op de vuist gaan met de hem eigen ruimhartigheid, waarmee hij toch ook weer de ontwikkelingen in de kerk wilde volgen, maar voor een traditiebewust man ging het wel eens wat vlug of althans wat weinig toegelicht. Dat wil niet zeggen dat men het blad Confrontatie bij hem zoeken moest; te zeer zag hij in vele veranderingen de verwezenlijking van dat waarvoor de jongeren gestreden hadden.

Er zijn er, die in de laatste jaren en zelfs in de laatste maanden hebben gepoogd om hun eigen verontrusting over de vernieuwingen in de kerk op te sieren met uitspraken van Van Duinkerken, b.v. dat de horizontale richting van het hedendaagse levensgevoel te zeer de eeuwenoude waarde van de ‘unio mystica animae cum deo’ wegdringt.

Hij sprak hierover op zijn laatste ziekbed, dat hij met ontroerende kracht doorleefde als een schimmig worden van vele aardse werkelijkheden, als een wachten op de openbaring van de ‘miseri corida Dei’, als het zacht wegvloeien van de pijn, die frustraties en verijdelingen hem zijn leven lang gedaan hadden, als de serene erkenning, dat hij als priester van het bisdom Breda toch niet die wijde werking had kunnen ontplooien, die hij nu gehad heeft (‘och nee, zei hij, dan was ik op zijn best hoofdredacteur van Sancta Maria geworden’).

Deze man, die de mystiek van Bernardus kende als weinig anderen, had bezwaren tegen het modieus verabsoluteren van de hedendaagse vernieuwingen. Maar tevens wilde deze vernieuwer vooral ook niet in de strijd tegen de vernieuwingen betrokken worden.

Willem Asselbergs heeft geleefd en is gestorven als een gelovig katholiek, soms met de felheid van de bekende ballade, vaker echter met een oprechtheid en een eenvoud, die aan zijn Bretagne ontstolen kon zijn. Met een woord uit de vele typologieën van onze eeuw zou men hem kunnen kenmerken als de homo religiosus.

‘Welaan dan, beminde gelovigen’: de religie heeft de eeuwen door getracht om de mens de kunst van het leven en de kunst van het sterven bij te brengen: ars vivendi et ars moriendi.

Hoe hij heeft geleefd, weten wij allen: Fel, krachtig, schuimend van overvloed, zijn dierbaren en zijn vrienden meesleurend langs de gehele scala van emoties, van ontroering en van spot, van bewogenheid en koele distantie, van jubel om het bestaan en van angst om de bestaanswaarden, van opgetogenheid en van stille vroomheid. Deze man, die in de vriendenkring niet wist van een sluitingsuur, kon dagen en dagen ingetogen leven, lezend en mediterend. Hij die graag als een levensgenieter imponeerde, was in de grond een melancholicus. Soms vonden zijn kinderen of vrienden dat hij zoveel praatte, dat het niet meer tot luisteren kwam, maar dan bleek ineens, dat hij gevoeliger antennes had dan de meesten van ons: hij had de emotie van een stille toehoorder in de kring opgemerkt en antwoordde daarop.

Willem heeft de kunst van het leven beoefend met de kundigheid van de vakman en met de passie van de dilettant.

[p. 6]

Velen hebben hem mogen bezoeken op zijn lange ziekbed. Ieder keerde getroost huiswaarts. Hier stierf een christen. In het klare weten van het onherroepelijke einde, uitziende - en nu herhaal ik zijn eigen woorden - ‘naar die ruimte van de dood, die duistere en toch zo fascinerende ruimte, waarvoor de aardse werkelijkheden wat schimmig worden, maar waarvoor ook het echte van het leven, zijn kennen, zijn beminnen, zich vereeuwigt; die ruimte van waaruit een zacht, verzoenend licht straalt over alle frustraties en decepties’.

Hij citeerde ook het psalmvers: Angustiae undique circumdederunt me, en toen ik hem vroeg of hij beangst was, vertelde hij: ‘Nee, maar benauwdheden, maar ach, dat gaat wel voorbij’.

Een andere maal lag Toon te mijmeren. Hij zei me: ‘Weet je wat ik me afvraag in deze dagen en weken? Waarom we toch altijd gezegd hebben: “corpus huius mortalitatis” en niet “hoc corpus mortalitatus”? Vroeger begreep ik dat niet. Nu denk ik ook, dat het een zeer goede, een diepzinnige wending is. Dit lichaam is immers niet zomaar aan de dood gewijd, maar we hebben een lichaam, dat alleen maar aan deze vorm van sterfelijkheid is onderworpen. Maar daardoor blijven wij onze onsterfelijkheid behouden’.

‘Je wilt dus zeggen: vita mutator, non tollitur’?

‘Ja, precies’.

Ik weet niet hoe het andere priesters, vrienden van Toon, verging. In ieder geval verwachtte hij van mij een pastoreel contact. Vanaf de eerste maal dat hij over de dood ging spreken, mocht ik niet zomaar weggaan. In de loop der jaren is menig priester wat zuiniger geworden met het zegenend rondgaan, zelfs aan het ziekbed. Toon wilde daar niet van weten. Hij zei die keer ‘Hein?’ en gebaarde met zijn hand een kruis. Ik heb toen gezegd: ‘Laten we dan verder maar latijn spreken’ (vroeger had hij eens verteld, dat hij, als hij in stilte bad, nog altijd terugviel op de latijnse formuleringen). Dus zei ik: ‘Benedictio Dei omnipotentis, Patris et Filii en Spiritus Sancti, descendat super te et maneat semper’. ‘Amen, zei hij, en dank je wel’. Tranen stonden in zijn ogen.

Ik zei hem op zijn doodsbed, dat ik erdoor getroffen was, dat zo menigvuldig ook de vraag over de dood in zijn werken ter sprake wordt gebracht. Hij antwoordde, dat dit thema hem reeds zeer vroeg bezig hield. Toen ik hem vroeg, of dit ook reeds voor zijn veertigste het geval was, zei hij: ‘Beslist eerder’, maar hij gaf toe, dat de kampen en de oorlog dit wel verhevigd hadden. Zijn sterven bezegelde voor hem, dat de tijd een legende en de eeuwigheid een hogere waarheid is, ook al wordt zij slechts in tijdelijke beelden uitgedrukt.

De officiële Kerk heeft Willem Asselbergs weinig erkend. Voor hem was er geen Gregorius of Sylvester. Zoals hijzelf ooit ironisch opmerkte: ‘Dat kan niet, zolang ik nog gevaarlijk ben voor de gevestigde instituten’.

Ik zeg dit, officieel persoon van de kerk, met bitterheid en met smart. Maar tevens ben ik gelukkig, dat de minder officiële Kerk, de gelovigen, hem reeds lang als profeet hebben aanvaard, als één die spreekt namens God, bewogen door zijn Geest, altijd attent op de stille aanwezigheid Gods in de drukke dingen van het leven.

Deze drukke man was meer dan u en ik voor de stille tekenen overgevoelig. Zijn barok verloor haar zwier, waar hij uiterst sober zelf ons als nabestaanden

[p. 7]

toespreekt:

‘Heb voor mij als ik reis
naar die andere kant
Nog een laatste geduldig
getalm van Uw hand
En een sidderende glimlach
van achter Uw ogen
Verzoent mij met kaarsen,
-wijwater, -zand’.