Raam. Jaargang 1968

Lieven Rens
Tweespraak over Bredero's Spaanschen Brabander

A. Waarmee ben je daar zo druk bezig?

B. Ik herlees Bredero's Spaanschen Brabander.

A. Is dat de editie van Dr. Damsteegt, in het Klassiek Letterkundig Pantheon?

B. Ja.

A. Ik heb ze ook net doorgemaakt. De inleiding is voortreffelijk, niet? Er staan enkele heel interessante nieuwe hypothesen in.

B. Dat wel.

A. Maar?

[p. 38]

B. Ik vind het een zeer scherpzinnige en lofwaardige filologenpoging om in Spaanschen Brabander iets binnen te brengen dat er niet in staat.

A. Namelijk?

B. Orde en systeem.

A. Hoezo?

B. Nou, je weet dat ik altijd nogal kritisch gestaan heb tegenover dat spel. Voor mij is het een onsamenhangend stuk revue, voor een groot deel plagiaat van de Lazarillo de Tormes, tweedehands dus zoals helaas al te veel in onze literatuur, hoogstwaarschijnlijk in zeven haasten geschreven. Daarenboven, en dat heb ik nooit zo goed beseft als nu, is het een chaos, en orde en systeem kunnen er ten hoogste ‘hineininterpretiert’ worden.

A. Nu verbaas je me toch. En zulk tweedehands lapwerk geldt sinds eeuwen voor alle kenners van onze literatuur als één van onze beste blijspelen, als een onvergankelijk kunstwerk?

B. Tja, we hebben nou eenmaal niet veel echte comedies. En dan blijft er het feit dat Spaanschen Brabander toch nog altijd van Bredero is. Dat wàs een geniale vent met kijkers in zijn kop en oren aan zijn hoofd, met een bliksemende intuïtie in de mens en een fantastisch taalvermogen. Als die een figuur bekeek, dan lééfde ze opeens, van haar eigen én van zijn leven. In de hele Spaanschen Brabander steekt geen enkele papieren pop, geen enkel schematisch type. Al dat volkje staat er, met sterke overdrijvingen, ja, karikaturaal getekend, maar het leeft dat het een aard heeft.

A. Hoe heb ik het nou met je? Daarnet noem je het stuk tweedehands lapwerk, en nu word je er lyrisch bij.

B. Ik word lyrisch over Brero als schepper van leven, maar ik blijf zijn stuk als organisatie een slordige verwarde boel vinden.

A. Ik geloof nooit dat je dat standpunt kunt handhaven, als je de tekst met Damsteegts commentaar concreet bekijkt.

B. Dat is een uitdaging?

A. Als je wil, ja.

B. Dan ga ik er natuurlijk op in. En men zegt dat aanval de beste verdediging is, dus mag ik wel even het initiatief nemen. Ik herhaal dat Spaanschen Brander zo van de slordigheden en contradicties krioelt, ze komen vanwaar ze willen, dat ik het als werkstuk niet anders dan mislukt kan noemen.

Laten we beginnen met de naamsverwarringen. In de lijst der ‘spelende gezellen’ staan twee jongens vermeld, Joosje en Kontant. Maar de eerste maal dat twee jongens optreden heten ze Aart en Krelis. Twee scènes verder krijgen ze de naam die overeenkomt met de lijst der personen. Dat is één. In diezelfde lijst komen drie patriotten voor, Jan Knol, Andries Pels, en Thomas Treck. En zo treden ze op in het eerste bedrijf. Maar als ze in het derde terugkeren, is Thomas vervangen door een zekere Harmen, en wordt een hele claus gesproken door een verder niet genoemde Steven. Dat is twee. Eén van de spinsters heet, volgens de lijst én volgens de persoonsaanwijzing bovenaan de scène, Els Kals. Maar in de dialoog, en dan nog in antwoord op een claus van Trijn - ja, ga het maar na! - wordt ze Elsje Kaacks genoemd. Dat is drie. De kijfster in dezelfde scène heet Trijn Snaps, maar in het vijfde bedrijf wordt ze aangegeven als Trijn Jans, d.i. met de naam van een van de snollen. Dat is vier. En Jasper, in de lijst der spelende gezellen goudsmid genoemd, blijkt in feite tapijten en behangsel geleverd te hebben. Dat is vijf. Dan vraag je je toch

[p. 39]

af of Brero eigenlijk zelf nog wijs raakte uit zijn eigen figuren.

A. O, slordigheid wil ik Brero, of zijn drukker, niet ontzeggen. Maar eerlijk, jij overdrijft toch wel wat. Laten we even seriëren. De gevallen Els Kals, Trijn Snaps, Jasper en Steven berusten op een nalatigheidje; ik vind ze onbelangrijk. Ze storen niemand, kunnen gemakkelijk rechtgezet worden en scheppen eigenlijk nergens een echt probleem. Anders is met de twee jongens en met de groep patriotten. Maar ik vind juist dat Damsteegt hierin op overtuigende wijze klaarheid brengt. Nemen we de jongens. De eerste vraag is: zijn er twee of zijn er vier? Damsteegt zoekt daarop een antwoord vanuit de structuur van het stuk. En hij legt een onweerlegbare structuur bloot. De ‘omsluiting’ speelt daarin een grote rol. Bijvoorbeeld: in het eerste bedrijf staat de patriottenscène tussen twee scènes met straatjongens. Voor de werking van die omsluitingstechniek is het toch noodzakelijk dat dezelfde personen optreden.

B. Dat betwijfel ik nou net. Waarom zou er een volstrekte symmetrie moeten zijn?

A. Mag ik even verder gaan, ja? Het ligt dan ook voor de hand dat de straatjongens in beide scènes dezelfde zijn, en dat alleen een kleine naamsverwarring werd begaan. In de opgave vóór vers 454 staat uitdrukkelijk: De twee jongens. Dat is nog een sterk argument. En dan, waar ze Floris sarren, gebruiken ze telkens dezelfde uitdrukkingen. Je weet trouwens wel dat ook Van Rijnbach aanneemt dat beide paren indentiek zijn.

B. Inderdaad. Er zijn argumenten. Maar ze overtuigen mij niet. De omsluiting vergt toch geen absolute symmetrie? Ze is er toch al zodra Floris door straatjongens geplaagd wordt, vóór en na zijn ontmoeting met de patriotten? Er blijft trouwens een aanzienlijk verschil tussen beide scènes. In de eerste zijn, van bij hun verschijnen, Aart en Krelis samen. Ze treiteren de hondslager samen, ze verdwijnen samen. In de tweede loopt Joosje knikkers te venten en wordt hij door Kontant tot staan gebracht. Ze kennen mekaar, zeker; maar zijn niet oorspronkelijk samen. Ze ontmoeten mekaar. In hun spel geven ze blijk van een soms vijandige rivaliteit. Tot Floris treden ze pas dan in relatie, wanneer ze aan het vechten gaan en de oude tussenbeide komt om ze te scheiden. Niets laat uitschijnen dat hij dat doet om zich op hen te wreken, wat toch normaal ware, als het om Art en Krelis zou gaan. Joosje en Kontant worden pas onder de slagen solidair, in hun klachten en hun scheldend verweer. De uitdrukkingen aan Floris' adres zijn dezelfde? Wel, ze kennen hem. En hij wordt nu eenmaal Auwen genoemd en hij hinkt nu eenmaal. Ik wil maar zeggen dat er dus geen enkele klemmende reden bestaat om de jongensparen te indentificeren, dat men daar integendeel heel wat tegen kan inbrengen.

A. Ik heb toch echt de indruk dat Brero met vaste groepjes componeert: de jongens, de patriotten, de spinsters, Geraart en Byateris. Voor mij blijft Damsteegs redenering overtuigend.

B. Vaste groepjes? Dat zijn de patriotten al heel zeker niet. In de eerste scène staan er vier te roddelen, in de tweede slechts drie. En alleen Jan Knol en Andries behoren zeker tot beide groepen. Die scènes vertonen maar één constante: Jan Knol staat als geboren en getogen Amsterdammer tegenover verschillende ingewekenen uit het oosten. Voor het overige steken ze vol inconsequenties. Brero lijkt zelf niet goed geweten te hebben, tot wie sommige clauzen gericht waren. Nemen we als voorbeeld de verzen 355 en volgende. Floris heeft de aanstoot gegeven tot een algemene plagerij ten koste van Jan Knol. Maar wanneer Thomas het er wat dik op legt, springt Floris de

[p. 40]

aangevallene bij en geeft hij hem een wapen tegen de aanvaller.

A. Ha, je aanvaardt dus wel dat ‘Deensche Thomas’ uit vers 353 en Thomas Treck identiek zijn?

B. Jawel. Maar zie nu eens verder. Je zou verwachten dat Jan revanche zal nemen op Thoms. Niets daarvan. Integendeel doet hij een heftige uitval op een van de anderen. Op wie? Volgens Van Rijnbach op Andries, die in vers 363 als aartsleugenaar aangesproken wordt; Van Rijnbach kan het gnuivende vers 366 dan ook Floris in de mond leggen. En Jan, klaarblijkelijk klaar met de een, richt zijn tweede aanval op een ander, op Thomas. Dat is één mogelijkheid. Volgens Damsteegt echter valt hij Floris zelf aan, degene die zijn partij had gekozen. Waarom hij zich in de loop van die claus dan opeens schimpend tegen Andries keert, blijft een raadsel. Maar deze interpretatie laat Damsteegt toe, vers 366 aan Thomas toe te kennen, wiens leedvermaak tegen Floris dan wel heel begrijpelijk is.

A. Natuurlijk. En hierbij past helemaal, dat Jan in het volgende vers Thomas aanspreekt. Want let wel: hij valt hem niet aan, neemt hem alleen tot getuige.

B. Ja, al is dat bij Brero's slordigheid geen waterdicht argument. Want na Trijns clus 1304 en volgende geeft Jut tegen alle verwachtingen in haar antwoord niet aan de spreekster, maar aan Els. Nu, terug tot de patriotten. Geen van beide interpretaties lost alle problemen op. En m.i. is er geen oplossing, omdat Brero er maar op los geschreven heeft, zonder zich om logica of samenhang te bekommeren. De toeschouwer merkt van dat gebrek aan logica niets: hij hoort en ziet enkele oude mannetjes mekaar verward voor bankroetier schelden, en hij lacht erom. En daarmee was Brero's doel bereikt.

A. Mag ik even? Voor mij lost Damsteegt wel alle problemen op. Waarom zou Jan Floris moeten sparen? Terwille van zijn hypocriete steek in de zij van Thomas? Floris was immers met de plagerij begonnen. Daar en boven kan Jan klaarblijkelijk bankroetiers niet uitstaan, en de heimelijke het minst van allen; het is heel goed mogelijk dat hij daarom al altijd iets tegen Floris heeft gehad, dat hij nu eens de vrije teugel laat.

B. Zelfs daarmee is de problematiek van de patriottenscènes niet van de baan. Eerst hebben we daar nog het probleem van ‘muruwe Niesje’ in vers 399 En van Rijnbach én Damsteegt nemen aan dat haar woorden vanaf vers 397 beginnen. Maar hangen 397-398 logisch niet veel beter samen met wat Nelletje zei? Dan zouden Niesjes jaloerse woorden pas in 401 beginnen. Misschien verwijst dat in 399 niet, zoals gewoonlijk, naar wat is vooraf gegaan, maar naar het volgende. Of Brero was gewoon zo weg van zijn scatologische beschrijving van Niesje (en het succes dat dat bij zijn publiek zou hebben), dat hij weer eens vergat wie wat zei.

En dan de ‘samenhang’ tussen de eerste patriottenscène en de tweede! Een eerste verschil: Floris is er de tweede maal niet bij. En Thomas ook niet. Daarvoor treedt hier als derde man een Harmen op. Damsteegt tracht hem met een van de twee ontbrekenden te identificeren.

A. Op goede gronden, meen ik.

B. Ik ben niet zo overtuigd. Damsteegt veronderstelt dat Brero een analoog herkenningseffect gewild zal hebben, als voor de straatjongens. Maar dat blijft een veronderstelling, alleen gebaseerd op analogie met de straatjongens - en je weet dat ik dáár al geenszins overtuigd was - en op grotere geloofwaardigheid

[p. 41]

van de lijst der spelende gezellen ten opzichte van de persoonsaanwijzing bovenaan de scène: in de lijst wordt geen Harmen vermeld, dus zou het hier om Floris of om Thomas gaan.

A. Dat acht ik heel plausibel.

B. Ik niet.

A. Maar Damsteegt argumenteert verder toch heel sterk. Harmen kan Floris niet zijn, omdat ze uit verschillende streken komen, en omdat de eerste wordt afgeschilderd als een stevige pooier, die zich na een plagerij door kinderen zeker niet knikkebenend zou hoeven neer te zetten. Aanvaard je dat soms niet?

B. Toch wel, zeker.

A. Welke bezwaren heb je dan tegen de gelijkstelling met Thomas?

B. Ik geloof gewoon niet dat de patriotten telkens allemaal dezelfde moeten zijn. Denk je dat het herkenningseffect soms niet voldoende gewaarborgd is met Jan Knol en Andries? Trouwens, de tekst spreekt voor mijn opvatting. De naam Harmen staat in de tekst, in vers 1006, en niet zomaar op een plaats waar hij door een ander vervangen kan worden. Neen, op het einde, als rijmwoord met ‘allarmen’, een vrij belangrijk woord in het begin van deze scène. M.i. heeft Brero, met die rijmende naam bij de hand, de als rijmwoorden onmogelijk Floris en Thomas laten varen en gewoon een nieuwe figuur ten tonele gevoerd. De rol van Thomas in de eerste scène was toch verwaarloosbaar. De inhoud van beide scènes is trouwens nogal verschillend. In de eerste gaat het over bankroetiers als zodanig, en over oude roddelaars van beiderlei geslacht. In de tweede worden de vreemdelingen aangevallen als degenen die de oude Hollandse samenleving en levenswijze bedorven hebben, en wordt de ordonnantie tegen de bedelaars gecommenteerd. Maar zelfs bij gemeenschappelijke figuren in beide scènes vallen er inconsequenties op. In het eerste bedrijf is Andries nauwelijks meer dan een figurant die met open mond luitert naar het vele nieuws dat Floris aan de man brengt. In het derde bedrijf is hij opeens de man geworden die alles weet, en onuitputtelijk vertelt. Zo, dat men het raar gaat vinden, dat die doorgewinterde kwaadspreker ontredderd raakt bij het - zelf vertelde! - nieuws van een verkrachting. Even onsamenhangend is zijn reactie op de ordonnantie. Als Harmen suggereert dat ook daarop kritiek zal komen, vaart Andries uit: van wie? toch alleen van schurken en bandieten. Maar enkele verzen verder, als Jan de ordonnantie een gelukkige beslissing genoemd heeft, toont dezelfde Andries zich opeens bekommerd om het lot van de armen, die overal verjaagd worden. En dan de verzen 1078 en de volgende. Krijg jij daar kop of staart aan?

A. Dat lijkt me toch niet zo ingewikkeld. Harmen zegt dat hij zijn dochter wel zou kwijtraken, al was ze van geringe afkomst en al deugde ze niet voor het werk, als hij maar rijk was. Zelfs indien de Amsterdammers, die de familie kennen, er hun neus voor optrokken, zou er wel een Zeeuw of een Hagenaar voor gevonden worden. Ze houden niet van de Amsterdammers - waartoe ook Harmens dochter behoort - maar het geld zou dat wel recht maken.

B. Fraai, fraai. En de zinsnede: ‘'t is nu een ander tijd’?

A. Dat is een ellips en betekent: de tijden zijn nu anders dan vroeger. Van je andere aanmerkingen lijkt me die op de gedaanteverandering van Andries het overwegen wel waard. Maar de overige zogezegde inconsequenties storen mij niet: waarom zou iemands opinie in de loop van een gesprek niet eens schommelen?

[p. 42]

B: Wat denk je dan van de consequentie in de figuur van Jerolimo?

A. Wat bedoel je?

B. Ik bedoel dit. In de inhoud spreekt Brero over Robbeknols ‘eerlijckhertighe doch arme Meester’. En dat beeld van Jerolimo krijgen we inderdaad voor ogen. De man is, met al zijn snoevende megalomanie, een berooide hongerlijder - Robbeknol kan het een en het ander niet schilderachtig genoeg beklemtonen. Maar kwaadaardig, een bewust bedrieger, lijkt Jerolimo nergens Als oprichter zou hij ons afstoten; nu geniet hij, ondanks alles, ons medelijden, ja onze glimlachende sympathie. Maar als we het laatste bedrijf moeten geloven, heeft hij niet alleen Geraart en Byateris om huishuur en meubelen afgezet, maar is hij er bovendien van door met het tinnegoed van Balich, de tapijten en het goudleer van Jasper, de schilderijen van Otje en het zilverwerk van Joost. Hij zou dus niet alleen wat geprofiteerd hebben van de koppelaarster en van de oude vrek, maar ook brutaalweg eenvoudige ambachtslui hebben bestolen. Hier ligt voor mij een innerlijke tegenspraak in Jerolimo.

Ik kan aan het laatste beeld niet geloven.

A. Waarom niet? Is het hele stuk niet een illustratie van de spreuk: ‘Al sietmen de luy, men kentse daarom niet’? Je hebt Jerolimo de hele tijd als een arme duivel gezien, doorheen de naieve, sympathiserende ogen van Robbeknol. En dan moet je vaststellen dat hij een vulgaire oplichter is. Het slot is trouwens wel degelijk behoorlijk voorbereid: herlees maar eens de verzen 25-40. Jerolimo heeft te Antwerpen de Venusbuurt te druk bezocht; daardoor is hij failliet gegaan; hij heeft zijn bezit aan zijn schuldeisers moeten laten en heeft de wijk genomen naar Amsterdam. Maar zelfs daar vreest hij nog vervolging. Vandaar dat hij nog regelmatig aflossingen aan zijn schuldeisers laat toekomen. En hoe krijgt hij dat voor mekaar? Eenvoudig door de goederen te verkopen die mensen uit de buurt hem verhuren of op proef toevertrouwen. Ook deze passus vormt met het vijfde bedrijf weer een omsluiting.

B. Goed, die twee horen inderdaad samen. Maar ze zijn niet verenigbaar met de rest. Het is pas sinds een maand of wat, daarin komen Jerolimo's woorden in vers 37 en die van Jasper in vers 2049 overeen, dat hij met zijn praktijken is begonnen. En hij zou van die goederen, die een aanzienlijke waarde vertegenwoordigen, niet genoeg hebben overgehouden, om ook de inwendige mens behoorlijk te sterken? Dat is toch ondenkbaar, dat iemand aan afzetterij zou doen, alleen maar om zijn schuldeisers tevreden te stellen, en intussen zelf honger zou lijden!

A. Een ogenblikje. Kan Jerolimo zijn knecht om diverse redenen geen zand in de ogen hebben gestrooid?

B. En zich armer voorgedaan dan hij is? Neen, integendeel. Hij tracht immers de hele tijd voor iedereen de grand seigneur uit te hangen. We moeten wachten tot een zwak moment waarop hij, eindelijk oprecht, bekent dat hij geen dronk wijn of geen mondvol vlees heeft gehad, sinds hij dat vervloekte huis is komen wonen. Zie maar de verzen 1410 en volgende. Ik vat samen: de echte Jerolimo die wij voor onze ogen zien evolueren, is straatarm en halfverhongerd; en dat spreekt helemaal tegen dat hij de ambachtslui bedrogen zou hebben. En de echte Jerolimo is een beetje gek, maar geen kwade vent; en hij kan niet tevens een vulgaire oplichter zijn. Door deze interne contradictie in de hoofdpersoon wordt het hele stuk m.i. ontbonden. Het is jammer dat Brero het stuk niet grondig en rustig heeft kunnen herzien. Nu lijkt de figuur van

[p. 43]

Jerolimo in zijn geest nooit helemaal te zijn uitgerijpt. Hij wou de escudero uit de Lazarillo de Tormes imiteren, de grootspraak van de Brabanders hekelen, de oplichters aanklagen, de kale jonkers in hun hemd zetten, een figuur scheppen die komisch zou worden door het contrast tussen haar vorstelijke fraseologie en haar nulliteit qua zijn en qua hebben. Maar hij kon de arme moeilijk anders voorstellen dan rechtschapen van hart, en de kunstenaar in hem drong tot uitbeelding van een figuur die, typisch barok, de tweespalt tussen droom en werkelijkheid op tragische wijze in zich draagt. Hij wilde alles samen teveel tegelijk. Was Brero niet alleen een schepper van figuren, maar ook een bouwer van stukken geweest, dan had hij zich beperkt, de tendens tegen de bankroetiers aan Jan Knol overgelaten, maar ze van Jerolimo losgemaakt. Je begrijpt dat ik dit Brero niet verwijt. Ik beklaag veeleer de tragische omstandigheden waarin zijn zwanezang is moeten tot stand komen. Maar bij alle piëteit mogen we toch de ogen niet sluiten voor de nuchter vaststelbare, fatale tekorten in Spaansche Brabander. En me dunkt dat alle pogingen om de orde in het stuk te redden, bij voorbaat tot mislukking gedoemd zijn, terwille van die interne feilen.

A. Wel, je hebt daar een punt, die interne tegenspraak in de Jerolimo-figuur, dat nader onderzoek verdient. Maar vooral ben ik blij, dat je afbraak van het stuk niet uitloopt op beeldstormerij tegen de dichter Bredero.

B. Hoe zou dat ook kunnen! Daar zijn we het toch wel over eens, dat hij de waarachtigste en menselijkste lyricus van onze Gouden Eeuw is. Of niet soms?